پارسی طب مجله سلامت جسم و روان
گفت‌وگو با دکتر شاهرخ حوائجی، متخصص بیهوشی
سیمین طهماسبی
قلب دستگاه مرکزی بدن است. خون را به مغز، فرمانده بدن، و تمامی احشا و نسوج می‌رساند. همچنین، عروق شبکه ارتباطی وسیعی میان قسمت‌های مختلف بدن ایجاد می‌کند. برای صدور فرمان مغز به بخشی از بدن، خون و اکسیژن لازم است. قلب تأمین‌کننده خون مورد نیاز دورترین اعضای بدن است. هرچه مراقبت‌های انجام‌شده در جهت حفظ سلامت دستگاه قلب و عروق بیشتر باشد، هماهنگی بین سایر اعضا و قسمت‌های بدن بیشتر خواهد بود. از جمله مسائلی که به منظور حفظ سلامت این دستگاه مورد توجه قرار می‌گیرد کنترل فشار خون است.
پرفشاری خون، بخصوص در سنین پس از یائسگی، خطر بزرگی برای سلامت بسیاری از زنان جامعه ما محسوب می‌شود. رژیم‌های نادرست غذایی، مصرف زیاد غذاهای چرب و پرنمک، بی‌تحرکی و زندگی ماشینی ازجمله عوامل مستعدکننده برای ابتلا به بیماری پرفشاری خون است.
دکتر شاهرخ حوائجی، متخصص بیهوشی و فلوشیپ بیهوشی قلب و آی‌سی‌یو، در گفت‌وگویی، به معرفی بیماری پرفشاری خون، علل ایجادکننده و تغییرات لازم در نحوه زندگی مبتلایان می‌پردازد.
آقای دکتر، ابتدا بفرمایید فشار خون چه اهمیتی دارد و چرا میزان آن مقیاسی است برای سلامت دستگاه قلب و عروق؟
فشار خون به‌معنی فشاری است که خون در هنگام عبور از رگ‌های خونی به دیواره آن وارد می‌کند. وجود فشار خون در بدن لازم است و بدون آن نمی‌توان زندگی کرد. فشار خون یک اندازه طبیعی دارد و یک اندازه غیرطبیعی. اگر در اندازه طبیعی باشد، فرد زندگی عادی و روزمره خواهد داشت، در غیر این صورت، مشکلاتی برای بدن و دستگاه گردش خون ایجاد می‌شود. چنان‌که فشار خون طبیعی دارید، با اطمینان برنامه‌هایتان را برای زندگی‌ای طولانی و سالم دنبال کنید.
فشار خون با دو عدد اعلام می‌شود. عدد اول فشار خون سیستولیک یا ماکزیمم و عدد دوم فشار خون دیاستولیک یا مینیمم را نشان می‌دهد. سیستول و دیاستول در دستگاه گردش خون چه مفهومی دارد؟
هنگامی که قلب منقبض می‌شود و خون را وارد دستگاه گردش خون می‌کند، فشاری ایجاد می‌شود. این فشار، که ناشی از انقباض عضله قلب است، فشار خون سیستولیک نامیده می‌شود. در فاز دیاستول چرخه ضربان قلب، عضله آن شل می‌شود و خون وریدی به داخل قلب برمی‌گردد، دریچه آئورت بسته می‌شود و دیگر خونی به سیستم شریانی بدن وارد نمی‌شود. در این مرحله، فشار خون نسبت به مرحله سیستول پایین می‌آید. این فشار خون فشار خون دیاستولیک نام دارد. سیستول و دیاستول همان ماکزیمم و مینیمم است که برای بیشتر افراد آشناست.
میزان طبیعی و غیرطبیعی فشار خون سیستولی و دیاستولی چقدر است؟
میزان طبیعی فشار خون در کتب مختلف متفاوت در نظر گرفته شده است. میزانی که بیشتر مورد قبول است حداکثر ۱۴۰ میلی‌متر جیوه برای فشار سیستول یا ماکزیمم و ۹۵ میلی‌متر جیوه برای فشار دیاستول یا مینیمم است. در مقالات تحقیقی اخیر آمده است که فشار سیستولیک نباید بالاتر از ۱۲۰ میلی‌متر جیوه و فشار دیاستولیک هم نباید بیشتر از ۷۰ میلی‌متر جیوه باشد. هر عاملی که باعث شود فشار سیستولیک از این میزان بالاتر رود، باعث پرفشاری خون سیستولیک خواهد شد. اضطراب، تصلب شرائین و چاقی از جمله علل پرفشاری خون سیستولیک هستند.
علت پرفشاری خون چیست؟
با افزایش سن، خاصیت کشسانی یا نرمی دیواره عروق شریانی از بین می‌رود. هرچه میزان غیرطبیعی شدن دیواره شریان‌ها بیشتر باشد، نوسان و تغییرات فشار خون بیشتر خواهد بود. روند تصلب شرائین یعنی سخت شدن دیواره شریان‌ها از اواسط عمر شروع می‌شود و با افزایش سن شدت می‌یابد. به‌طورکلی، هر عاملی که باعث کاهش خاصیت کشسانی عروق شریانی یا نرمی آنها شود، پرفشاری خون ایجاد می‌کند. افزایش سن، وزن و چربی خون، همچنین استرس‌های محیطی از جمله عوامل دخیل در پرفشاری خون شناخته شده‌اند.
بین فشار خون سیستولی و دیاستولی ارتباطی وجود دارد؟
بله، معمولاً فشار خون دیاستولیک نصف به علاوه یک فشار خون سیستولیک است. مثلاً اگر فشار خون سیستولیک ۱۲۰ میلی‌متر جیوه باشد، فشار خون دیاستولیک ۷۰ خواهد بود. در اغلب موارد، با افزایش فشار خون سیستولیک، فشار خون دیاستولیک هم افزایش می‌یابد؛ اما آنچه باعث تخریب دیواره عروق می‌شود فشار خون دیاستولیک است. یعنی اگر فشار خون دیاستولیک به‌طور مداوم در حدود ۱۱۰ میلی‌متر جیوه باشد، این وضعیت در مقایسه با افزایشِ گاه‌گاه فشار خون سیستولیک تا اندازه ۱۷۰ یا ۱۸۰ میلی‌متر جیوه مشکلات جانبی بیشتری ایجاد می‌کند. در بیماران مبتلا به پرفشاری خون مزمن، این ارتباط به‌هم می‌خورد و فشار خون سیستولیک آنها در حدود ۱۴۰ تا ۱۶۰ و فشار خون دیاستولیک در حدود ۱۰۰ تا ۱۱۰ میلی‌متر جیوه خواهد بود. این بیماران نیاز به درمان دارند.
به‌نظر شما، میزان فشار خون در بازوی راست و چپ متفاوت است؟
من به‌شخصه نمی‌دانم تفاوت فشار در دو بازو تا چه اندازه از نظر علمی صحت دارد، اما عده زیادی به این تفاوت معتقدند. بارها به بیمارانی برخورد کرده‌ایم که تقاضای اندازه‌گیری فشار خون در هر دو بازو را دارند. به هر شکل، فشار خون در دست چپ مختصری از دست راست بیشتر است، اما این تفاوت آن‌قدر فاحش نیست، مگر در فردی که به یک ضایعه عروقی در شریان زیرترقوه‌ای (ساب‌کلاویَن) راست یا چپ مبتلاست.
فشار خون در حالت خوابیده بالاتر است یا ایستاده؟
در وضعیت ایستاده و نشسته، فشار خون در مقایسه با وضعیت خوابیده بالاتر است. بنابراین اگر فشار خون ماکزیمم فردی در حالت استراحت ۱۴۰ میلی‌متر جیوه و فشار مینیمم او ۹۰ میلی‌متر جیوه یا بالاتر باشد، این فرد مستعد ابتلا به بیماری پرفشاری خون است. چنین فردی قطعاً در وضعیت نشسته و ایستاده فشار خونی بالاتر از حد طبیعی خواهد داشت.
فشار خون سیستولیک مهم‌تر است یا دیاستولیک؟
فشار خون دیاستولیک یا مینیمم اهمیت بیشتری دارد تا فشار خون سیستولیک یا ماکزیمم. در حقیقت، تخریب عروق و ضایعاتی که ایجاد می‌شود بیشتر ناشی از افزایش فشار خون دیاستولیک است. اما اگر فشار خون سیستولیک به‌طور ناگهانی بالا رود و فرد سابقه عارضه عروق مغزی داشته باشد، در این صورت، افزایش فشار خون سیستولیک منجر به پارگی عروق مغزی و به دنبال آن سکته مغزی می‌شود. این وضعیت معمولاً در افرادی که به‌طور مزمن فشار خون دیاستولیک بالا داشته‌اند و با افزایش ناگهانی فشار خون سیستولیک مواجه می‌شوند رخ می‌دهد.
آیا ویژگی‌های جسمانی فرد نظیر قد و وزن در میزان فشار خون وی مؤثر است؟
هرچه فرد بلندقدتر و سنگین‌وزن‌تر باشد و سن بیشتری داشته باشد، به حداکثر فشار خون سیستولیک و دیاستولیک نزدیک‌تر می‌شود. مثلاً، در یک کودک خردسال، فشار خون سیستولیکِ ۸۰ میلی‌متر جیوه و فشار خون دیاستولیکِ ۵۰ میلی‌متر جیوه مناسب است، درحالی‌که در یک فرد ۴۰ ساله، فشار خون ایده‌آل ماکزیمم ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلی‌متر جیوه و مینیمم ۶۰ تا ۷۰ میلی‌متر جیوه است.
امراض قلبی در افراد مبتلا به پرفشاری خون شیوع بیشتری دارد؟
در مبتلایان به پرفشاری خون، چون فعالیت قلب افزایش پیدا می‌کند، میزان خونی که از عروق کرونر ـ شریان‌های تغذیه‌کننده قلب ـ عبور می‌کند، کاهش می‌یابد. بنابراین این افراد بیشتر به امراض عضله قلب مبتلا می‌شوند. هرگاه میان مقدار اکسیژن مورد نیاز عضله قلب و اکسیژنی که در اختیارش قرار می‌گیرد توازن برقرار نباشد، درد قلبی ایجاد می‌شود و اگر این وضعیت شدت یابد، سکته قلبی اتفاق می‌افتد. عضله قلب این افراد به‌اجبار با قدرت بیشتری کار می‌کند، در نتیجه، عوارضی نظیر خستگی زودرس، کم‌خونی مزمن و بیماری قلبی پیش می‌آید. در ضمن، در مبتلایان به تصلب شرائین و پرفشاری خون ناشی از آن، عروق تغذیه‌کننده عضله قلب هم درگیر می‌شود، بنابراین، خون کمتری در اختیار عضله قلب قرار می‌گیرد. از سوی دیگر، افزایش کار قلب و نیاز فراوان این عضو به اکسیژن، با توجه به کمبود اکسیژن‌رسانی، درد قلبی ایجاد می‌کند.
قلب مبتلایان به پرفشاری خون گشاد می‌شود؟
بزرگی قلب یعنی وضعیتی که اندازه قلب از نصف قطر عرضی قفسه سینه بیشتر است. اما این مقیاس به‌‌تنهایی برای تشخیص بزرگی یا نارسایی قلبی کافی نیست، چون در افراد ورزشکار، دیواره عضله قلب، بخصوص بطن چپ، ضخیم‌تر و اندازه قلب بزرگ‌تر از حد طبیعی است. اگر بزرگی قلب با اختلال عملکرد این عضو همراه باشد، ممکن است ناشی از نارسایی قلب باشد، اما تا زمانی که آزمایش‌های دقیق‌تر مانند اکوکاردیوگرافی انجام نشده، نمی‌توان با اطمینان گفت که بزرگی قلب ناشی از نارسایی قلبی است.
مشکلات تنفسی با امراض قلبی و پرفشاری خون مرتبط است؟
دستگاه تنفسی و دستگاه قلبی‌ـ‌عروقی ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. با تنفس، ۲۰ تا ۲۵ درصد از انرژی قلب مصرف می‌شود. بنابراین در فردی که دچار نارسایی قلبی است، قلب از برآورده کردن نیاز انرژی، دستگاه تنفسی ناتوان می‌شود. از طرف دیگر، فردی که مبتلا به آسم یا بیماری ریوی است، به علت کمبود اکسیژن و افزایش مقاومت عروق ریه با مشکل قلبی روبه‌رو می‌شود.
چرا بیماران مبتلا به پرفشاری خون از خستگی شکایت دارند؟
در این بیماران، به‌دلیل تنگی عروق در اکثر اعضای بدن، میزان خونی که به هر عضو می‌رسد کم می‌شود. در حقیقت، حجم خون این افراد در مقایسه با افراد سالم کمتر است، بنابراین، آنها زودتر از سایرین خسته می‌شوند. مثلاً، یک فرد سالم پس از طی یکی دو کیلومتر پیاده‌روی احساس خستگی می‌کند، اما شخص مبتلا به پرفشاری خون، به علت افزایش کار قلب، باید فشار خون بالاتری ایجاد کند تا بتواند از طریق عروق سخت و تنگ‌شده خون را به نسوج برساند، در نتیجه، زودتر از افراد سالم دچار خستگی و فرسودگی می‌شود.
در تشخیص بیماران مبتلا به پرفشاری خون، نحوه اندازه‌گیری فشار خون اهمیت بسیاری دارد. بفرمایید که وضعیت مناسب برای اندازه‌گیری فشار خون چیست؟
فردی که حداقل ده الی پانزده دقیقه در حالت درازکشیده قرار گرفته و هیچ استرسی در این مدت به او وارد نشده باشد، میزان فشار خون سیستولیک او بالاتر از ۱۴۰ میلی‌متر جیوه و فشار دیاستولیک بیش از ۹۰ میلی‌متر جیوه باشد، مبتلا به پرفشاری خون است. در حالت طبیعی، اگر فردی به‌سرعت از پله‌ها بالا و پایین رود، قطعاً فشار خونش افزایش پیدا می‌کند.
چه تغییراتی را در شیوه زندگی و رژیم غذایی مبتلایان به پرفشاری خون توصیه می‌کنید؟
با توجه به عامل ایجادکننده پرفشاری خون، نحوه کنترل و درمان آن تعیین می‌شود. اغلب افراد مبتلا به پرفشاری خون در سنین متوسط یا بالایی هستند، چاق‌اند، سابقه بیماری دیابت دارند، فعالیت جسمانی کمی در طول روز دارند، و با استرس‌های زیادی مواجه‌اند. بنابراین، اگر در روش زندگی این افراد تغییرات مناسبی ایجاد شود، در کاهش خطرات ناشی از پرفشاری خون مؤثر است. کاستن از استرس‌های محیطی و شغلی، مصرف کمتر نمک و چربی، بخصوص چربی‌های جامد، و نزدیک شدن به وزن ایده‌آل در کنترل فشار خون مؤثر است. پیاده‌روی و انجام ورزش‌های سبک که فشار چندانی به عضله قلب وارد نمی‌کند هم از نظر روانی و عاطفی نقش مثبتی در فرد دارد و هم از وزن اضافی می‌کاهد و فشار خون را تنظیم می‌کند.
آقای دکتر، برای کنترل پرفشاری خون الزاماً باید دارو مصرف شود؟
در مرحله اول، معمولاً از دارودرمانی استفاده نمی‌شود. در فرد مبتلا به پرفشاری خون، برحسب عامل ایجادکننده بیماری، از شدت آن می‌کاهیم. مثلاً، اگر فرد مبتلا به چاقی است، وزنش را کم می‌کنیم؛ اگر در محیط کاری پراسترس مشغول به‌کار است، محیط را تغییر می‌دهیم؛ اگر از غذاهای پرنمک استفاده می‌کند، نمک غذایش را کم می‌کنیم. و اگر با این روش‌های حمایتی موفق به نزدیک کردن فشار خون به حد طبیعی نشدیم، درمان دارویی را آغاز می‌کنیم. بنابراین، همه افرادی که به بیماری پرفشاری خون مبتلا هستند، نیاز ندارند داروهای پایین‌آورنده فشار خون مصرف کنند.■
