روزه داری در ماه مبارک رمضان و تغذیه

روزه دار حقیقی کسی است که چشم و زبان و گوش و جمیع اعضا و جوارحش از محرّمات و بلکه از مکروهات روزه باشد و روزه تنها پرهیز از خوردن و آشامیدن نیست. اما این پرهیز مقدمه ای است برای کسب فیوضات معنوی، چرا که به فرموده پیامبر اکرم(ص): «معده پر، چراگاه شیطان است». پس در این ماه می توانیم مرتع  چرای شیطان را خشک کنیم و از تحریک های ظلمانی شیطان در جان خود آزاد شویم. بهره ما از ماه رمضان بستگی به انتظار ما از روزه داری دارد. اگر همت ما بلند باشد، حقایق عالی نصیب ما می شود.

در مصباح الشریعه، باب روزه از امام صادق (علیه السّلام) روایت شده است که:

« روزه هوس را می کُشد، شهرت و میل های سرکش و افراطی طبع و طبیعت و بُعد حیوانی را می کشد، در روزه حیات قلب هست، روزه موجب طهارت اعضا و جوارح می شود و…»

علاوه بر این فواید بی شمار معنوی، با رعایت چند نکته ساده می توانیم جسم خود را هم در ماه رمضان سالم کنیم؛ که همانا بدن سالم و اعتدال مزاج مقدمه سیر و سلوک معنوی است.

و قول بزرگان دینی است که «روزه بگیرید تا سالم بمانید.»

در طول ۱۱ ماه بدخوری و بی موقع خوری و پرخوری، بدن ما انباشته از سموم شده است که جز با روزه داری دفع نمی شود. این دفع سموم به شرط کم خوری در ماه رمضان است و فرق است بین افطار کردن و خراب کردن روزه و خراب کردن روزه یعنی اینکه در زمان افطار هر آنچه از صبح نخورده ایم، در آن زمان جبران کنیم و نه تنها فواید جسمی روزه از بین می رود که مضر هم خواهد بود.

روزه داری

روزه داری مانند آتش زدن زباله هایی است که در بدن انباشته شده است و فضای شهر بدن را آلوده کرده است. این وظیفه بر دوش صفرا در بدن است. به همین خاطر بدن روزه دار گرم می شود و با فرد گرسنه ای که روزه دار نیست و بدنش سرد است، متفاوت است. اگر در هنگام سحر نیز غذای زیاد خورده شود، خواب زیاد شده و ذهن آن تیزی را که حاصل روزه است، به دست نمی آورد و از نتایج روزه محروم می شویم. به ما گفته شده روزه بگیریم تا ثابت شود که با گرسنگی می توانیم توانا و محکم شویم. البته شرطش این است که به خود القا نکنیم که چون روزه گرفته ایم، ضعیف شده ایم، بلکه بدانیم پرخوری علت ضعف و سستی است.

«سیری، کندی ذهن و کوری دل می آورد و گرسنگی، نفسانیت و هوس را خوار می کند و دل را با عالم سماوی ربط می دهد.»

روایت داریم که «هر کس سیر بخوابد، قسی القلب است.»

در سحر و افطار ماه مبارک رمضان چگونه تغذیه ای باید داشته باشیم؟

در اعمال شب های ماه مبارک رمضان:

1. اول از همه افطار ذکر شده است و گفته شده است که مستحب است بعد از نماز شام افطار کند،
   – مگر آنکه ضعف بر او غلبه کرده باشد یا جمعی منتظر او باشند.
2. دوم این که با چیز پاکیزه از حرام و شبهات افطار کند و اگر به خرمای حلال افطار کند،
   – ثواب نمازش چهارصد برابر گردد.
   – برای جذب غذای معنوی بیشتر در زمان افطار، دعاهای مخصوص آن را که در مفاتیح آمده است و نیز سوره قدر را بخوانیم.

افطار بهتر است با غیر از نوشیدنی آغاز شود و همان طور که گفته شد، خرما بهترین گزینه است.

• خرما باید چشیده و نه بلعیده شود.
• اگر نوشیدنی مصرف می شود، حتماً غیر یخ باشد.
• ترجیحاً نوشیدنی با آب گرم باشد که در عین حال که تشنگی را فرو می نشاند، ضرری هم ندارد.
• اگر آب یخ خورده شود، آن آب نمی تواند گرمای بدن را که در اثر روزه داری ایجاد شده است، سرکوب کند و کسی که با آب یخ افطار کرده، باید همین طور پشت سر هم آب یخ بنوشد.

بطور کلی اگر بخواهیم روزه را بر خود آسان کنیم، افطار و شام را غذاهای مرطوب بخوریم:

• نوشیدنی ها، سوپ و آش.

اگر می خواهیم غذا بخوریم، حتما کم باشد و آن قاعده کلی را رعایت کنیم که ۳/۱ معده را برای غذا، ۳/۱ را برای آب و ۳/۱ را برای هوا اختصاص دهیم. چون در روایت داریم که « مبغوض ترین مردم نزد خدا، آن هایی هستند که معده های پر دارند تا آن حدی که تخمه (روی هم خواری) کرده باشند.»

برای رساندن رطوبت به بدن و تأمین مایعات و املاح مورد نیاز بدن که در طول روزهای طولانی و گرم از دست رفته، پس از گذشت فاصله ای از زمان افطار تا زمان خواب می توان از شربت هایی با طبع خنک مثل سکنجبین، سرکنگبین، کاسنی، خاکشیر، آبلیمو، آبغوره و … بصورت جرعه جرعه و همراه مضمضه کردن در دهان استفاده کرد. یک مرتبه سر کشیدن آب یخ، طبیعت معده را متحیّر کرده و در آینده موجب زخم و ورم معده خواهد شد. میوه های آبدار مثل هلو، آلو، گیلاس، هندوانه و سبزی هایی مثل کاهو، خیار، خرفه، کرفس و گوجه فرنگی نیز در این مورد مناسبند.

در زمینه تغذیه روزه دار در ماه رمضان ۲ نکته وجود دارد :

1. یکی تحمّل گرسنگی
2. دیگری تشنگی.

این تحمل ها برای مزاج های مختلف متفاوت است و نوع غذای مصرفی باید متناسب با نوع مزاج باشد.

غذا و انواع مزاج

در بدن انسان چهار خلط صفرا، دم، بلغم و سودا به نسبت معین وجود دارد که غلبه هر کدام از این ها  مزاجی خاص را بوجود می آورد.

بلغمی

• تحمل افراد بلغمی مزاج در مقابل تشنگی زیاد و در مقابل گرسنگی کم است.
• بلغمی ها سپید پوستانی هستند که بیشتر در طایفه زنان هستند و عروق پنهانی دارند و در تمام فصول سال احساس سردی می کنند.
• خوابشان بیش تر و سنگین تر از افراد دیگر است و استعداد فراموشی و درد مفاصل دارند و زیاد عصبانی نمی شوند.
• تمایل گوارشی آن ها به شیرینی و گرمی ها بیشتر است.
• این افراد اگر غذای سرد مزاج بخورند، ضعف خواهند داشت و نمی توانند روزه را به مدت طولانی ادامه دهند.
• چون روزها طولانی است، مقداری سوپ و مایعات در سحر و افطار میل کنند،
• ولی غذای غالب ایشان باید گرم مزاج باشد.

دموی

• دموی ها گلگون پوستانی هستند که رگ های بدنشان آشکار است و چهره بشاشی دارند.
• توان ارتباط جمعی آنها بالاست و سینه فراخی دارند و موهای بدنشان زیاد است و این افراد در فصل بهار و تابستان از گرما شکایت دارند و در دو فصل دیگر خیلی احساس بدی ندارند.
• چون هم رطوبت و هم حرارت به وفور در بدنشان هست، از هر نوع ماده غذایی می توانند بخورند و اشتها یشان هم نسبت به اکثر مواد غذایی خوب است. حالا که مصادف با فصل گرماست، بهتر است غذا با جهت گیری غذای سرد مراج باشد که توان آن ها نسبت به تشنگی بالا رود، بخصوص کشاورزان و رانندگان و… که در معرض حرارت مستقیم آفتاب هستند.
• این ها غذای سرد مزاج بخورند که رطوبتشان تأمین شود.

صفراوی

• افراد صفراوی، لاغراندامانی هستند با قد نسبتاً بلند و صورت کشیده و چهره روبه زردی که اشتهای کم، عطش فراوان و خواب سبک و کم دارند.
• این افراد حرارت بدنشان همیشه بالاست و در چهار فصل سال احساس گرما می کنند.
• تمایلشان به ترشی ها بیشتر است.
• این افراد به علت وجود خشکی در بدنشان، تشنگی را سخت تحمل می کنند.
• گاهی صفرای بیش از حد تن نمی گذارد که روزه های طولانی تحمل شود.
• باید صفرای اضافی فرونشانده شود و بهتر است مقداری غذاهای صفرازدا همراه غذای خود داشته باشند. مثل آبغوره و آبلیمو، ماست، انگور ترش و شیرین، رب انار، عناب، آب زرشک، خاکشیر، خیار، گوجه فرنگی، کاهو و…. برعکس از غذاهای تند، شیرینی و گرم مزاج پرهیز کنند. ادویه زیاد در غذا، صفرا تولید می کند و با مصرف آن ها از صبح تا شب تشنگی زیاد شده و روزه داری بسیار سخت خواهد شد. غذاهای سرخ کردنی، خیلی شور و نیز خیلی چرب و شیرین مثل زولبیا و بامیه برای همه افراد بویژه این افراد مضر خواهد بود و چون خیلی از افراد جامعه امروزی، سوء مزاج گرم کبد دارند، باید این پرهیزها را رعایت کنند.
• مورد دیگر در غذاها سس مایونز است که تمام فواید سالاد را گرفته و باعث عوارضی از جمله بیماری های پوستی می شود.
• بهترین چاشنی سالاد، روغن زیتون و کمی آبغوره یا آبلیمو بسته به مزاج شخص است.

صفراوی مزاج ها

• این افراد صفراوی مزاج حتی اگر غذای کمی بخورند، گرسنه نمی شوند.
• ولی جهت گیری غذا باید رو به سردی باشد.
• صفرا معمولاً انرژی تن را تأمین می کند، بر عکس بلغمی ها که وقتی گرسنه شوند، ضعف شدیدی بر بدنشان مستولی می شود.
• بلغمی مزاجها باید غذای صفرازا و گرم بخورند تا توان روزه داری داشته باشند:
  – خرما، انجیر، عسل، بادام، انگور، کشمش و…

سوداوی

• و امّا آخرین گروه، سوداوی ها هستند که سردی و خشکی در بدنشان وجود دارد.
• این ها قد نسبتاً کوتاه و چهره نسبتاً تیره دارند.
• در فصول سرد نیاز به پوشش گرم داشته و در فصول گرم زیاد مشکلی ندارند.
• خشکی هوا هم اذیتشان می کند و مستعد خشکی پوست و یبوست هستند.
• افرادی درون گرا هستند و بیش از دیگران فکر می کنند.
• تمایل به گرمی ها دارند ولی بیشتر شوری ها را دوست دارند.
• زود گرسنه و زود هم سیر می شوند. غذایشان باید ترکیبی از گرمی و سردی باشد.
• هم غذای گرم مزاج بخورند و هم رطوبت بدنشان را تأمین می کنند.
• چون در زمان گرسنگی زود ضعف می کنند، جهت گیری غذا گرم مزاج باشد و همراه تری.
• مثلاً آبگوشت غذای گرم و تر است، انگور، شربت عسل، انجیر تازه، برنج اگر می خورند همراه خورش مرطوب مثل کرفس، کدو، بامیه.

و اما قانون کلی برای تشخیص طبع غذاها، قانون مزه هاست:

1.  «مجموعه تندی ها، شوری ها، شیرین ها و تلخی ها گرم هستند و مجموعه گس مزه ها و بی مزه ها سردند.»
2. از میان گوشت ها:
   – گوشت گاو، گوساله، مرغ ماشینی و ماهی سرد و گوشت گوسفند، مرغ محلی، بوقلمون و شتر و شترمرغ گرم است.
3. از میان لبنیات:
   – کره محلی گرم و ماست، دوغ، کشک و پنیر سرد و شیر معتدل روبه سردی است.
4. اکثر سبزی ها گرمند:
   – و کاهو، خیار، کرفس، گوجه فرنگی و خرفه سردند.
5. از میان نان ها:
   – سنگک و بربری به علت داشتن سبوس معتدل رو به گرمی و لواش و نان جو سرد هستند.
6. برنج مخصوصاً اگر آبکش باشد و با روغن نباتی پخته شده باشد، سرد است و چاق کننده.
   – البته برنج مرکب القوی است؛ یعنی بسته به مزاج فرد از خود مزاجی متفاوت بروز می دهد.
   – در بدنهای گرم گرمی بخش و در بدنهای سرد سردی بخش است.
7. روغن زیتون، کنجد و روغن حیوانی گرم و سایر روغن های نباتی سردند.
8. میوه های ترش و میوه های تابستانی معمولاً سردند و انگور، خرما، انبه، طالبی، خربزه، انجیر، زیتون و بادام گرم هستند.

دیگر قوانین روزه دار:

• و اما از ساعت ۱۲ شب تا ۶ صبح، مزاج زمان سرد است و بلغم خون افزایش می یابد و نزدیک سحر به اوج خود می رسد. پس باید در این زمان(نزدیک سحر) از خواب که طبع سرد دارد، پرهیز کرد و بیدار بود و غدای گرم معنوی و همچنین مادّی تناول کرد. خواب مفید و انرژی بخش، ثلث دوم شب است.
• افرادی که مزاج خودشان هم سرد است؛ اگر در سحر غذای سرد بخورند، به بیماری هایی مثل نفخ، سردی معده، ضعف بدن، پرخوابی و کند ذهنی و در آینده به روماتیسم و آرتروز و MS مبتلا خواهند شد.
• برای پیشگیری از سوزش و درد معده، مخصوصاً برای کسانی که معده سردی دارند، یک استکان عرق نعناع یا بومادران قبل از افطار و سحر توصیه می شود.
• در اعمال سحرهای ماه مبارک رمضان آمده است که سَحور خوردن را ترک نکند، گرچه به یک دانه خرما یا شربتی از آب باشد. غذای سحر باید بر اساس مزاج فرد باشد و البته رو به گرمی؛ تا سردی ایجاد شده در بدن در طول شب را تعدیل کند و تا زمان افطار انرژی بدن را تامین کند.
• یک امر مذموم در سحر، خوردن فراوان غذا و خوابیدن با شکم پر است که با هدف روزه داری در تضاد است.
• ما باید تمرین کنیم تا در خواب خود مدیریت داشته باشم و ساعات خواب را با ساعت بدن و ریتم شبانه روزی تطبیق دهیم.
• در مهندسی اسلامی مدیریت زمان خواب، بر بیداری سحر گاه تا میان روز و بیداری عصرگاه تا شامگاه فراوان تأکید شده است، چرا که در این ساعات دمای بدن رو به افزایش است.

برای خواب روزه دار در هر ساعت از اوقات شبانه روز آثاری ذکر شده است که اشاره وار عبارتند از :

1. خواب بین الطّلوعین و اوّل صبح:
   – مایه آشفتگی، بداخلاقی، دگرگونی رنگ چهره، برکت سوز و فقر آفرین.
2. خواب قیلوله نیم روزی (پیش از ظهر یا بعدازظهر):
   – افزایش دهنده حافظه و ضریب هوشی، انرژی بخش و توان آفرین، یکی از نعمت های ویژه الهی.
3. خواب بعد از عصر یا غروب:
   – زمینه ساز کم عقلی، سفاهت و خرفتی، خواب جنون آور و حماقت بار.
4.  خواب بین العشائین (دو ساعت اول شب):
   – مایه کسالت، پایین آورنده ضریب هوشی و فراری دهنده برکت و روزی.

• قرار گرفتن در معرض نور خورشید، بویژه در ابتدای روز، علاوه بر افزایش دمای بدن، باعث کاهش ترشح هورمون خواب (ملاتونین) گشته و سطح هوشیاری و بیداری را بطور چشمگیری افزایش می دهد.
• نکته های تغذیه گفته شده مربوط به افراد بزرگسال سالم است و توصیه ها در مورد سالمندان، بیماران و نوجوانان تازه به بلوغ رسیده و در سنین رشد، متفاوت است و نیاز به مشاوره فردی دارد.

مثلاً بعضی از بیماران از جمله دیابتی های نوع ۱ و دیالیزی ها در اکثر موارد نمی توانند روزه بگیرند. ولی روزه با شرایطی خاص برای بیماران دچار کبد چرب، دیابت نوع ۲ با افزایش کلسترول و تری گلیسرید، درمان است.

و اما حرف آخر به روزه داران

• – برای حفظ سلامتی و کسب تقوا و تمرین آن، بعد از ماه رمضان هم بطور گاهگاهی (مثلاً دوشنبه و پنج شنبه ها) روزه بگیریم.
• – از غذای معنوی شب های رمضان ( عبادت در دل شب) غافل نباشیم.
• – برای همدیگر دعا کنیم تا بهره کاملی از ماه مبارک رمضان ببریم.

محمد احمدی، کارشناس ارشد تغذیه، دانشگاه علوم پزشکی قزوین

به نقل از انجمن تحقیقات طب سنتی ایران