آموزش رگ زنی ، معرفی رگ ها و روش های انجام فصد در طب سنتی

رگ زنی یا همان فصد یکی از روش های رایج و بسیار کاربردی در روش های درمانی طب سنتی می باشد که از گذشته و تا به امروز در بین بسیاری از اطبا رایج بوده و هست. فصد خون به دلیل خارج کردن خون فاسد از اطراف محل درد، نتایج بسیار خوبی در پیشبرد روند درمان اصلی ایجاد می کند. در بسیاری از موارد، اگر فصد انجام نشود روند درمان بسیار طولانی خواهد شد که شاید از طاقت بیمار بیرون باشد.

تفاوت رگ زنی با حجامت و زالو درمانی چیست؟

– رگ زنی معمولا در موارد حاد و فشار بیماری انجام می شود.

– حجم خون بیشتری از شخص گرفته میشود.

– معمولا برای افراد با بنیه و توان بدنی بالا استفاده می شود.

– نیاز به تخصص و شناخت دقیق رگ ها دارد.

چند نکته مهم قبل از شروع مطلب نیاز به یادآوری ست:

– این مطالب بر گرفته شده از کتاب ذخیره خوارزمشاهی تالیف اسماعیل جرجانی می باشد که یکی از منابع معتبر طب سنتی محسوب می شود.
– اعمال یداوی در طب سنتی مانند فصد نیاز به تخصص و تجربه بسیار بالایی دارد و انجام آن فقط بایستی توسط پزشک و اشخاص مجرب و کارآزموده انجام شود.
– رسالت ما کمک به گسترش فرهنگ غنی طب سنتی و گیاه درمانی در جامعه و آشنایی افراد با آن می باشد. بدیهی ست عواقب هرگونه اقدام شخصی و سو استفاده از مطالب توسط افراد مختلف به عهده خودشان بوده و پارسی طب هیچ گونه مسئولیتی در این زمینه نخواهد داشت.

برای رگ زنی چگونه باید رگ را پیدا کرد؟

بدان که فَصّاد (کسی که فَصد می کند و رگ می زند) چون بخواهد که رگ زند باید مراقب شریان یعنی رگ جهنده باشد، به این طور که دست را با ملایمت بر موضع مورد نظر گذاشته و درست توجه کند که زیر انگشت آن می جهد یا نه؟

اگر می جهد در کجاست؟

زیر رگ است یا دو طرف؟

اگر دو طرف است از آن اجتناب کند و بر موضع فصد فصد کند و اگر در زیر رگ است بسیار باید احتیاط کند و رگ را عمیق نزند و نیشتر (تیغ) را راست فرو نکند که از آن طرف رگ بیرون رود و به شریان رسد. همیشه باید تیغ را خوابیده بگیرد که مبادا سر آن از آن طرف رگ بیرون رود! بلکه به طوری باشد که سر تیغ صرفا به داخل رگ وارد شود و باید سر تیغ کاملا در وسط رگ باشد.

آیا رگ زنی درد زیادی دارد؟

– به صورت کلی باید گفت خیر!

* فصد کردن دردی در حد آمپول زدن دارد اما از میان رگها درد حبل الذراع و قیفال کمی بیشتر است و باسلیق و اکحل دردشان کمتر به شرط آنکه بالای آنها گوشت کمی باشد!

دو توصیه قبل از شروع رگ زنی:

– بهتر است محل فصد را قدری آب گرم ریخته و چرب کنند و بمالند تا نرم و قرمز شود بخصوص در زمستان.

– در اشخاص خشک بدن (لاغر) درد تیغ کمتر است. آن رگ را که می خواهد فصد کند در جایی فصد کند که گوشت بالای آن کم باشد چرا که درد آن کمتر شود و زودتر التیام پیدا کند.

برای فصد ، رگ باید چه مقدار گشاد شود؟

– سوراخ فصد هر چه تنگ تر باشد بهتر است و محافظت بهتر می شود و روح کمتر خارج می شود مخصوصا در افرادی که بنیه ضعیف تری دارند. اما وقتی خون غلیظ باشد لابد است که رگ را گشاد زند و رگ گشاد باعث خروج بیشتر مواد زاید از بدن می شود اگر بیمار طاقت داشته باشد.

پس از فصد چه مقدار خون باید خارج شود؟

– چون قدری خون آمد دست بر آن گذارد و کمی صبر کند، مجدد دست بردارد تا قدری خون آید، باز دست بگذارد و کمی صبر کند تا روح قوتی گیرد و شخص ضعف نکند. باز دست بردارد و همچنین جلو میرود تا به قدر حاجت خون بیاید. با این روش، قوت انسان به محفوظ تر می ماند و غش عارض بیمار نخواهد شد.

اگر بیمار چاق بود و پزشک نتوانست وسط رگ را به خوبی تشخیص دهد، چاره چیست؟

– تیغ را نسبت به رگ، اریب (مایل) نگه داشته و فرو کند چرا که اگر اریب زند اگرچه سر تیغ به کنار رگ باشد اما در نهایت به داخل رگ رسیده و خون بیرون میاید. بنابراین بهتر است همیشه تیغ را خوابیده بگیرند.

چرا در هنگام رگ زنی خون بیرون نمی آید؟

– پزشکانی که رگ می زنند و خون در نمی آید سر تیغ را به طرفین داخلی رگ می گذارند.

– به زبان ساده، رگ مانند نی می ماند که در وسط آن سوراخی است و خون در آن سوراخ است.

– پس اگر تیغ به وسط نی (رگ) زده شود سوراخ می شود و خون خارج می شود،

– اما اگر در دو طرف نی زده شود به جسم نی فرو می رود و داخل آن سوراخ نمی شود.

پیشنهاد مطالعه: ۲۸ شرط بسیار مهم برای انواع خون گیری (حجامت، فصد یا رگ زنی و زالو درمانی)

چه رگهایی برای فصد کردن مناسب هستند؟

– رگهایی که می توان فصد کرد بسیار است اما بعضی از آنها را که تشخیص راحت تر و کاربرد بیشتری دارند را ذکر می کنیم:

خواص و نحوه خون گیری از رگ قیفال:

– محل مشاهده آن در داخل مرفق است و خودش معروف است که در طرف بالاست.

در این رگ تیغ را زیاد فرو نکند که در زیر آن عضله است و اگر تیغ به آن رسد درد زیادی دارد و آسیب میرساند. اگر وسط رگ را به راحتی میتوان تشخیص داد، بهتر است تیغ را به طول آن رگ گیرد و الا اریب گیرد که به وسط رگ برسد و تیغ را خوابیده نگاه دارد. و بهتر آنست که فصد این رگ را در بالای گودی داخل مرفق زند یعنی در پایین بازو چرا که آن سالم تر باشد. و این رگ را چون خواهند بگشایند انتهای بازو را با تسمه و محکم بسته که رگ پر شود و بالا ایستد. پس رگ را بگشایند از راه طول و این رگ را باید بخصوص گشادتر زد چرا که معمولا خون داخل آن غلیظ است.

خواص خون گیری از رگ قیفال:

– معمولا برای خارج کردن خون از سر و گردناز آن خون می گیرند و در بیماریهای مغز و چشم و حلق آن را می گشایند.

آیا می شود فصد رگ قیفال را تنگ زد؟

– تنگ زدن این رگ باعث می شود خون بیرون نیاید و اگر فَصّاد (فصد کننده) خطا کرد و رگی زد که خون بیرون نیامد باید هر چه سریعتر و با خون سردی رگ را پیدا کرده و آن را بگشاید که ورم نکند.

– اگر آن رگ را در بالای گودی دست بزنند سالم تر است و بی خطر.

رگ زدن در بالای گودی دست بهتر است یا پایین؟

– رگ زدن در پایین گودی دست احتمال خطر دارد چرا که در روی ماهیچه دست است و اگر خدای نخواسته سر تیغ به ماهیچه رسد آسیب ها رساند، گذشته از آن در همه رگهای دست باید ملاحظه این مورد را کرد و همه را در بالای گودی دست زنند تا مشکلی بوجود نیاید. رگ زدن در بالای گودی دست علاوه بر آنکه ضررش کمتر است و آسان تر، بعد از رگ زدن هم برای بستن و برای وضو گرفتن و برای پیشگیری از مشکلات و اینکه مجدد گشوده نشود، بهتر است.

خواص و نحوه خون گیری از رگ اکحل:

– این رگ در زیر رگ قیفال و در وسط گودی دست است.

در این رگ باید تیغ را کمتر فرو برد و شکاف را در راستای رگ انجام دهند چرا که در زیر آن پی است و در دو طرف آن هم پی است و در زیر آن بسا که رگ جهنده است و احتمال اینکه اگر نیشتر زیاد فرو رود به آن رگ جهنده رسد بسیار زیاد است و خطر زیادی دارد همچنین ممکن است به پی رسد و آسیب رساند. و چون پزشک بخواهد که رگ اکحل را فصد کند دست بیمار را راست نگه دارد، ناخن بر روی رگ گذارد و توجه کند که جَستن و حرکتی از رگ در زیر ناخن حس می کند یا نه؟

اگر جَستن دارد بالاتر یا پایین تر را پیدا کند که نجهد و اگر موفق به پیدا کردن رگ نشد، با احتیاط زیاد، تیغ را خوابیده بگیرد که به آن طرف رگ نرسد. اگر تیغ را اریب بر رگ زند احتمال دارد که به پی های دو طرف تیغ رسد و موجب آسیب شود، پس بهتر همان است که تیغ را به صورت خوابیده و کاملا بر وسط  رگ گذاشته و در راستای رگ سوراخ کند و در بالای گودی دست هم رگ زند.

نکته:

در بعضی دست ها پی نازکی بالای رگ اکحل کشیده می شود مانند زه کمان باید فَصّاد نهایت احتیاط را کند که تیغ به آن نرسد و اگر در موضعی تیغ به پی بخورد آسیب زیادی رسانده و جراحتش دیر بهبود پیدا خواهد کرد.

کاربرد فصد رگ اکحل:

– فصد آن به نوعی تنقیه کل بدن می باشد و در بیماریهایی که کل بدن را درگیر می کنند مفید است، همچنین برای افرادی که دچار غلبه و فشار خون هستند مفید است.

خواص و نحوه خون گیری از رگ باسلیق:

– این رگ پادشاه رگ هاست.
جای آن در زیر اکحل و در پایین ساعد است که رگ بدن به آن گویند.

در زیر این رگ هم رگ جهنده ای است به نام شریان که یا در یک پهلوی آن قرار دارد یا در دو پهلوی آن. تیغ را به شریان نباید گذاشت، بنابراین پیش از تسمه بستن، ابتدا دست گذارد و تعیین شریان کند چرا که بعد از بستن تسمه، جهندگی شریان کم شده و معلوم نمی شود. پس موضع شریان که معلوم شد، بر آن نقطه ای بگذارد، آن گاه تسمه را بسته و بعد از آن رگ زند. این رگ را هم از بالای گودی دست بشکافد بهتر است و باید از طول بشکافد که هر چه سریع تر جراحتش بهبود پیدا کند.

نکته:

بدان که در وقت بستن دست، گاهی دست و رگ بعد از فصد ورم کند پس اگر ورم کرد تسمه را بگشاید و دست را بمالد تا ورم آرام گیرد باز ببندد. باز اگر ورم کرد باز بگشاید و دست را بمالد و همچنین کند اگر دست سرخ و کبود شود.

اگر بعد از فصد و با وجود مالش باز دست ورم کرد چه باید کرد؟

– اگر ورم آرام نگیرد لابد فصد رگ ابطی نماید که در ادامه خواهد آمد.

اگر در هنگام فصد سهوا به جای رگ، شریان بریده شده چه باید کرد؟

– رگ زنی را خاتمه دهد و به خشکه بندها مانند پودر کندر جلوی خونریزی را بگیرد.

علامت اینکه تیغ به شریان خورده چیست؟

– خون نازک و کم رنگ آید و جهنده باشد و نبض انسان میل به ضعف کند و بیمار دچار ضعف خواهد شد.

رگ حبل الذراع:

– این رگ در شکم بازو پیداست و به بالای بازو رفته سپس به طرف پشت بازو رود.

فصد این رگ کم اتفاق می افتد چرا که برای ناخوشی های سر، رگ قیفال را می زنند و برای ناخوشی های میانه بدن باسلیق را و برای همه بدن، رگ بدن را که اکحل باشد بنابراین زدن این رگ چندان ضرورتی ندارد.

خواص رگ زنی حبل الذراع:

– ابن سینا و برخی دیگر از حکما آن را از قیفال و فصد آن را نیز در حکم فصد قیفال دانسته اند و صاحب ذخیره و بعضی از متأخرین آن را از باسلیق و فصد آن را نیز در حکم فصد با سلیق می دانند.

خواص و نحوه رگ زنی از رگ ابطی:

– این رگ شعبه ای ازباسلوق است از این جهت آن را باسلیق اپتی می گویند.

بر جانب بیرون بر فرق زیر بغل می رود.

قاعده فصد این رگ چنان است که آن را بسیار بمالند، آن را گرم کنند و بعد از آن با تسمه بلندی آن را ببندند. دست بیمار را راست بگیرد بالای سرش که زیر بغل صاف شود، آنگاه آن رگ به دو ناخن گرفته یا انگشتی بر روی آن گذاشته که حرکت نکند و آن رگ را از هر جا که گوشت بر آن کمتر باشد فصد کند.

خون گیری از رگ ابطی خواصی مشابه رگ باسلیق دارد چرا که از همان رگ چشمه می گیرد.

خواص و نحوه رگ زنی از رگ اسیلم:

– آن رگی است در میان انگشت کوچک دست و انگشت پس از آن.

– آن را اریب می توان زد چرا که شریانی در آنجا نیست و طولانی بهتر است.

اگر رگی به اشتباه به جای رگ دیگری فصد شد، بلافاصله می توان رگ مورد نظر را فصد کرد؟

– بهتر است رگ اشتباه را به آرامی بست و بگذارند تا مرهم پیدا کند و بعد از چند روز از رگ مورد نظر فصد کنند اما بالاتر از آنجایی که اشتباها فصد شده بود.

خواص فصد رگ اسیلم:

– اسیلم راست برای دردهای کبد و ریه و دیافراگم راست و فصد اسیلم چپ برای بیماریهای قلب و ریه و دیافراگم چپ و طحال مفید است به شرطی که منشاء این دردها از کبد نباشد که در غیر این صورت فصد اسیلم راست مفیدتر است. در طب اکبری فصد اسیلم چپ را در بیماری دوار (سرگیجه) که منشاء آن طحال باشد مفید دانسته است. هر چند فصد باسلیق راست برای امراض کبد و اطراف آن و فصد باسلیق چپ برای امراض طحال و اطراف آن نافع است ولی اسیلم به خاطر اماله ماده به دور دست با خونگیری کم نفع زیاد دارد. شیخ الرئیس فصد اسیلم را در دردهای مفاصل مفیدتر از فصد باسلیق دانسته و ملاقطب در شرح قانون نوشته که فصد اسیلم چپ برای بواسیر و دردهای مزمن پشت و کمر مفیدتر است.

نکته ای درباره بستن کش (گارو) در افراد چاق و لاغر:

– برای اشخاص لاغر تسمه را محکم نبندد که باعث آن می شود که خون به آن رگ نیاید و رگ باریک و پنهان شود و بعد از فصد، تسمه را اندکی سست کند که خون به آسانی جاری شود. اما در کسی که چاق باشد محکم بستن باعث پری رگ و مشخص شدن آن میشود همچنین موجب بی حسی دست شده و درد تیغ به او کمتر رسد. اگر رگی که قصد دارند فصد کنند ظاهر نشد و از بستن پر نشود بر قسمت های مختلف آن دست بمالند تا آن رگ پر شود و ظاهر شود. در نهایت اگر ظاهر نشد فصد نکنند و اذیت خلق ننمایند، نهایت آنکه با حجامت یا زالو خون را خارج کنند.

خون گیری از رگ هایی که در سر وجود دارند!

رگ هایی که در سر می باشند ۱۴ رگ است:

اول رگ پیشانی

• در مابین دو ابرو است.
• و بسیار احتیاط کند که پی در آنجاست.

دوم رگ کله سر 

• که کشیده شده در وسط سر

سوم رگ شقیقه ها که در آنجاست.

چهارم رگ گوشه چشم

• و اگر این رگها پیدا نباشد باید چیزی را بر گردن بپیچد سخت،
• و سر را انسان فرود آورد و زور بزند و حبس نفس کند تا رگ ها ظاهر شود.
• مراقب باشد تیغ را زیاد در این رگها فرو نکند،
• بلکه همان پرده روی رگ را سوراخ باید کرد و خون بسیار از اینجا ها مطلوب نیست.

 پنجم رگ پشت گوش

• آنها سه رگ می‌باشند،
• و یکی از آنها ظاهرتر است.

ششم شاهرگ گردن

• که دو رگ بزرگ است در دو طرف گردن.
• اگر فصد طرف راست مطلوب باشد سر را به جانب چپ کج کند،
• و اگر طرف چپ مطلوب باشد سر را به جانب راست کج کند تا رگ کشیده شود،
• و راست بایستد و با تیغی که هر دو طرف آن تیز باشد فصد کند.
• (هر رگی که از جای خود زیاد حرکت می کند تیغ دو طرف تیز می‌خواهد).

هفتم رگ سر بینی

• که در وسط سر بینی است و تیغ مورد استفاده برای این رگ سرش باریک و دراز باید باشد.
• برای فصد این رگ مانند رگ های دیگر، نیازی به بستن جایی از بدن نیست.

هشتم رگ پشت گوش

• نزدیک استخوان و جای فصد است نزدیک گودالی پی گوش است.

نهم چهار رگ

• که دوتا بر لب بالاست،
• و دوتا بر لب پایین،
• و چون لب ها را برگردانند و گردن را بسته باشند ظاهر می شود.

دهم رگ زیر زبان

• در اندرون چانه نه بر خود زبان.

یازدهم رگی است که زیر زبان و بر خود زبان است

• در فصد اینها گردن را می بندند،
• و با پنبه یا پارچه پاکی زبان را گرفته بالا نگاه دارد تا رگ ها خوب ظاهر شود،
• و به درازی (در طول) رگ فصد کند.

دوازدهم رگ عنفقه 

• که آن به اصطلاح بچه ریش باشد که در گودی بالای چانه رسته است،
• در آنجا رگی است که گاها فصد می‌شود.

سیزدهم رگ گودالی گردن

• از آنجا که شتر را نحر میکنند.

چهاردهم دورگ در اندرون سوراخ های بینی

• بیمار رو به آفتاب بایستد و سر خود را بالا گیرد که سوراخ بینی او روشن شود،
• و حبس نفس کند تا صورتش سرخ شود و آن دورگ آشکار شود.
• آنگاه پزشک آن را با نیشتری که سرش کج باشد فصد کند.

پیشنهاد مطالعه: چند کابرد مهم فصد در بیماری های روز و رایج

و اما رگ های شکم

دو رگ از آن فصد شود:

• یکی آنکه بر روی کبد در پهلوی راست است،
• و یکی آنکه بر روی طحال بر پهلوی چپ است.

و اما رگ های پا

• چهار رگ است.

• اول صافن

و آن رگی است بر ساق پا از طرف پای دیگر که رگ بزرگی است و در نزدیک قوزک پا پیداست. قاعده رگ زنی آن به این شکل است که پا را با پارچه طولانی از نزد ران تا پایین ببندد و قدری راه رود و کف پا را بر روی چیزی مثل دسته هاون بگذارد و بر آن به ایستد تا رگ خوب ظاهر شود.  و این وقتی ضرور است که ظاهر نباشد و الا حاجت نیست و در حین فصد  بیماری ایستاده بود و این رگ در بعضی مردم راست آمده و شعبه ندارد و در بعضی مردم نزدیک قوزک پا دو شعبه شده باید تنه  آن را از شاخه تمیز دهد و شاخه را فصد  نکند و همان تنه  را فصد  کند.

• دوم رگ پشت پاشنه

که در نزد پی کلفت بالای پاشنه است.

• سوم رگ عرق النسا (سیاتیک)

آن رگی است که از طرف بیرون پاست و علامتش آن است که پیچ پیچ است و در بعضی افراد گره گره است و حرکت آن به اطراف تند و قابل مشاهده است. طریقه فصدش آنکه پارچه طولانی از بالای قوزک پا بسته تا به بالا به هر جا برسد و بیمار مکرر بنشیند و برخیزد و اگر قبل از فصد به حمام رفته باشد بهتر است و پا را بر جسمی مانند آجر گذارد و تکیه بر آن کند و وزن خود را روی پای خود بیاندازد و از نزد قوزک پا آن را فصد کنند. اگر آنجا ظاهر نشود قسمت دیگری از آن در میان انگشت کوچک پا و انگشت پس از آن می باشد، آنرا فصد کنند. و این رگ را باید به درازی شکافت و احتیاط کند که به پی ها نخورد.

• چهارم رگ مابض

در گودی شکم زانو می باشد.

برای فصد این رگ، باید ساق و ران را با پارچه ای ببندد، چند قدم راه رود و چند مرتبه بنشیند و برخیزد تا آن رگ به خوبی ظاهر شود، آن گاه آن را از طول بگشاید.در دو طرف این رگ پی وجود دارد و باید احتیاط کرد. همچنین می توان بالای زانو را به چهار انگشت محکم بست، بیمار را به پشت خواباند و پای او را بلند کنند و رگ را بگشایند. این بود مجملی از مفصل در خصوص شروط فصد و شناختن رگها. اما باید که هرکسی جرات بر فصد مسلمانی نکند تا آنکه پزشک حاذق حکم کند به فصد و تعیین رگ نماید و مقدار خون را بیان کند، آن گاه فصد کند و به طمع صد دینار عبث عبث و بدون تجربه و تخصص رگ کسی را نگشایند.

خواص رگ زنی مابض:

• ورید مابض نیز از عروق قابل فصد پا می باشد.
• فایده فصد این رگ پا مانند فصد صافن بوده،
• ولی در هیپرمنوره و دردهای مقعد و بواسیر مفیدتر از صافن است.
• همچنین جهت درد احشا و کمر سودمند است.
• در امراض سوداوی و امراضی که در اثر حرکت مواد به سوی سر ایجاد شده اند مفید میباشد.

نکته مهم:

پزشک باید وسیله ای حاضر داشته باشد که اگر بیمار بعد از رگ زنی، دلش به هم بخورد و تهوعش گیرد به آرامی آن را داخل گلوی او کرده و بیمار قی کند (بالا بیاورد) تا غش عارض او نشود.