پارسی طب مجله سلامت جسم و روان
شناخت مزاجها روى هم رفته به قرار زیر است :
۱ – مزاج گرم ، مزاج سرد، مزاج تر، مزاج خشک ، که این چهار مزاج را مزاجهاى ساده و منفرد گویند.
۲ – مزاجهاى ساده و مرکب ، که عبارتند از مزاج گرم و تر گرم و خشک ، سرد و تر و مزاج سرد و خشک .
۳ – مزاج دموى یا (ریوى ) یا مزاج صفراوى یا (کبدى ) مزاج بلغمى یا (هاضمه اى ) مزاج سوداوى یا (عصبى ) این چهار مزاج را مزاجهاى مادى گویند و یک مزاج معتدل نیز شناخته شده است که با این توصیف جمعا ۱۳ مزاج وجود دارد.
مزاجهاى مادى مانند مزاجهاى ساده ، مرکب هم مى باشند از این رو مزاج بلغمى خونى و مزاج صفراوى عصبى مزاج خود به دو قسمت تقسیم مى شود، عصبى ضعیف و عصبى قوى . نیز گفته اند.
علائم مزاجها
مزاج صفراوى : شخصى که مزاجش صفراوى باشد علائمى مثل گرمى و خشکى پوست ، زردى رنگ چهره یا زیتونى داشته و خون اینگونه افراد داراى املاح صفراوى است . نسوج بدن آنها آغشته از ترشحات کبدى است و داراى نسوجى سفت و سخت و لاغر و رشته هاى عضلانى آنها واضح و پیدا است استخوانهاى بدنشان برجسته و خطوط چهره اشان نمودار است ، تنفس و نبض آنها سریع ، خوابشان کوتاه و همراه با آشفتگى است حرکات آنها سریع و تند و عجول در کارها و حسود و خشمگین در امور مى باشد.
علائم مزاجى بلغمى (لنفاوى )
صاحبان مزاج لنفاوى عموما داراى چربى زیاد، پوستشان سرخ ، بدن آنها سرد و نرم ، عضلاتشان مثل اعمالشان عموما کند و افراد تنبلى هستند. خواب آنها سنگین و عمیق و حرکاتشان آهسته و آرام ، دستها و اندامشان مثل دست مرده ، کوشش و فعالیت آنها کم و با بى قیدى همراه است .
علائم مزاج دموى (پرخونى )
در این اشخاص گردش خون خیلى تند و سریع ، پوست بدنشان سرخ و رنگین و گرم است ، مخاطهاى آنها قرمز (مثل چشمان و زبان ) عروق بدنشان باز و متسع نبض کامل و پر، اشتها فراوان خواب عمیق و راحت حرکاتشان وسیع ، دستها چاق و کف دستهایشان گرم است .
علائم مزاج سوداوى (عصبى )
همچنان که گذشت این مزاج به سوداوى قوى و سوداوى ضعیف تقسیم مى شود علائم سوداوى ضعیف عبارت است از کندى عکس العمل (به علت ضعف اعصاب ) و کندى کار قلب و ریه ، پریدگى رنگ چهره و افتادگى خطوط صورت ، غمگین و غصه دار بودن ، خودخور، متنفر و فرارى از کار و کوشش اما در نهاد افرادى ثابت قدم و پابرجا هستند.
علائم سوداوى قوى
تندى و با فشار عصبى یعنى عکس العمل شدید حرکات سریع و خشن ، قلب و ریه تند و سریع چشمها درخشان براق ، فعالیت خیلى زیاد و افرادى بى ثبات و قابل تحریک و خیالاتى و تحت سریع عوامل قرار مى گیرند و با خوابهاى ناراحت کننده و مهیج و مضطرب هم آغوشند.
دو گونه مزاج دیگر تشخیص داده شده است که به نام مزاج رطب و یا تر و دیگرى مزاج یابس یا خشک نامیده مى شوند، در اینجا گرمى و سردى مزاج در کار نیست اینگونه مزاجها را سازج رطب یعنى ساده تر و سازج یابس یعنى ساده خشک گویند. براى آشنا شدن به این دو مزاج بایستى به مثال زیر توجه نمود :
اگر به دو شخص سالم که هیچگونه ضایعات و اختلافى در اعضاى بدن خود نداشته و از نظر سن ، وزن ، قد و سایر مشخصات ظاهرى با هم یکسان بوده و تفاوتى نداشته باشند، ادرنالین به مقدار کم تزریق کنیم یا بخورانیم یکى از این دو نفر ادرنالین را به خوبى تحمل کرده و دیگرى ممکن است به طپش قلب و ناراحتى مبتلا گردد، شخصى که حساسیت نشان داده است داراى اعصاب حساس در مقابل ادرنالین است در صورتى که دومى این حساسیت را ندارد. حال اگر به همین دو نفر ازرین به مقدار کم تزریق کنیم یا بخورانیم یکى از آنها حساسیت نشان داده در صورتى که دیگرى از ازرین در امان است . نمونه این اشخاص در هر محیطى زیاد دیده مى شود (مثل تفاوت ویار در خانمهاى آبستن ، همه آبستند اما در یکى یا چند نفر آنها ویار دیده مى شود).
حکماى قدیم از جمله ابو على سینا، آنها را که تحریک پذیرند، داراى مزاج رطب یا تر و دسته اى که حساس نیستند داراى مزاجهاى یابس یا خشک مى دانند.
تقویت کننده ها
گرمى و سردى
چنانچه قبلا اشاره شده است هر دارو یا غذا و یا هر عاملى که بتواند سوخت و ساز بدن را زیاد کرده یعنى متابولیسم بازال را بالا برد آنرا گرم مى نامند.
گرمى بخش هاى جسم آدمى عبارتند از:
۱- غذاهائى که از لحاظ مقدار در حد اعتدال باشد.
۲- حرکات معتدل ، ورزش معتدل .
۳- ماساژ اندامهاى بدن در حد اعتدال .
۴- حرکت و جنبش حتى اگر خارج از اعتدال باشد ولى نه در حد افراط و تفریط.
۵- غذاها و خوراکیها و داروهاى گرم .
۶- استحمام در حد اعتدال .
۷- کارهاى شغلى که با حرکت و جنب و جوش تواءم باشد.
۸- تماس بدن با گرم کننده هاى معتدل مثل هوا، ضماد، مرهم و غیره .
۹- حالت خشم چه در حد اعتدال و چه در حال افراط.
۱۰- غم و اندوه که خیلى بیشتر از حد طاقت نباشد زیرا زیاد شدن آن باعث سردى بدن است .
۱۲- عفونت از انواعى که گرمى غیرطبیعى به وجود آورد.
۱۳- تراکم در سطح بدن که موجب تجمع و توقف بخار مى شود.
۱۴- (گشادى عروق ) که در درون بدن موجب گسترش بخار(۷) در بدن مى گردد.
سست کننده هاى بدن
آنچه باعث کم شدن متابولیسم بازال باشد یعنى بتواند کار غده تیروئید را کمتر از معمول نماید سردى نامیده مى شود.
سردى بخشها عبارتند از:
۱- هر گونه جنبش و حرکات شدید زیرا باعث کم شدن حرارت غریزى و تحلیل رفتن آن مى گردد.
۲- آرامش در حد افراط زیرا حرارت غریزى بر اثر افراط در آرامش خفه مى شود.
۳- امساک در خوردن و نوشیدن .
۴- غذا و داروهاى سرد، کم انرژى .
۵- تخلخل (دیلاتسیون یا گشاد شدن عروق ) زیاد در بدن که در حرارت غریزى ایجاد آشفتگى مى نماید.
۶- برخورد به چیزهائى که از کنش آنها سردى حاصل مى شود.
۷- زیاده روى در احتباس یعنى نگهداشتن مواد بیرونى راندنى از جسم که بر اثر آن حرارت غریزى جمع و متوقف مى شود.
۸- تخلیه در حد افراط زیرا نیروى بدن به دنبال تخلیه کم مى شود (مثل اسهال ).
۹- اندوه زیاد و ترس مفرط.
۱۰- شادى بیش از حد.
۱۱- شغلهائى که سردى بخش هستند مثل کسانى که در آب کار مى کنند.
رطوبت بخشها (زیاد شدن مایعات بدن )
عوامل رطوبت بخش عبارتند از:
آرامش ، خواب ، مانده گارى موادى که باید تخلیه شوند، صرف زیاد مایعات ، پرخورى ، غذاى رطوبت بخش ، داروى رطوبت بخش ، تماس با مواد رطوبت زا به ویژه استحمام با شکم سیر، تماس با سردى دهنده ها که رطوبت را متوقف و جمع مى کند.
خشکى دهنده ها (زیاد شدن املاح بدن )
عوامل زیر باعث خشکى مزاج مى گردد.
جنبش ، شب زنده دارى زیاد، تخلیه زیاد، زیاده روى در نیروى جنسى ، کمى غذا و غذاى خشک داروهاى خشکى دهنده حرکات زیاد نفسانى از هر نوع بطور متوالى و به حد افراط، تماس با خشکى دهنده ها شستشو با آبهاى قابض ، سردى یخ زننده که نمى گذارد غذا به اندام برسد تماس با هر چیز بسیار گرم زیرا تحلیل رفتن بیش از حد مى دهد، شستشوى زیاد بدن .
