پارسی طب مجله سلامت جسم و روان
پوشش گیاهی جنگل را از نظر اندازه گیاهان به سه دسته تقسیم می کنند. دسته نخست ،درختان هستند که ساقه‌ای چوبی و ارتفاعی بیش از هفت متر دارند. دسته دوم گیاهان چوبی با ارتفاعی کمتر از هفت متر هستند که درختچه نامیده می شوند. دسته سوم نیز شامل گیاهان بوته‌ای و علفی کف جنگل است.
گیاهان اصلی سازنده جنگل، چوبی هستند اما گیاهان علفی کف جنگل، از نظر تنوع زیستی و بهره برداری «محصولات غیر چوبی» اهمیت ویژه‌ای دارند. این گیاهان مصارف صنعتی، دارویی و خوراکی متعددی دارند که با برنامه‌ریزی می‌توان به خوبی از آنها استفاده کرد. با وجود رواج داروهای شیمیایی، بسیاری از داروها، منشأ گیاهی دارند که به روش صنعتی تولید می شوند. هم اکنون از گیاهان دارویی جنگل های شمال، اغلب به صورت خودرُو استفاده می‌شود. درختان و درختچه‌ها، حتی آنها که چوب مناسبی دارند، اغلب مصرف دارویی هم دارند.
کارشناس سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور درباره گیاهان دارویی جنگل های شمال گفت: استفاده دارویی از گیاهان جنگل‌های شمال به دو بخش گونه‌های «درختی و درختچه‌ای» و گونه‌های «مرتعی و علفی و بوته‌ای» تقسیم می‌شود.
عیسی بوداغی افزود: گونه‌های درختی و درختچه‌ای شامل ازگیل، انار جنگلی، انجیر، انگور فرنگی خاردار(گالِش انگور)، تمشک، پسته، سرو کوهی، جَل، خاس، خُرمَندی، دارواش، دَغدَغَک، ریش بز، زالزالک، زرشک، سیب جنگلی، شاه‌بلوط، شمشاد، شیرخشت، فندق، عناب، کوله‌خاس، گردو، گلابی جنگلی، گوجه‌جنگلی، گوَن، لیلکی[lilaki]، نسترن جنگلی، نَمدار و هفت کول است.
این کارشناس اظهار داشت: در بخش گیاهان مرتعی و علفی و بوته‌ای، گونه‌هایی همچون پَلَم، اکلیل کوهی، آویشَن، بادَرَنجبُویه، بارهنگ، باریجه، بنفشه، بَذرُالبَنج و بُومادَران از گیاهان شاخص هستند.
وی در بیان برخی از استفاده‌های دارویی از گیاهان جنگل‌های شمال گفت: از تمام گل، برگ، پوست شاخه و ریشه، پوست میوه و دانه، عصاره و آب انار استفاده درمانی می‌شود و عصاره پوست درخت و پوست ریشه انار به دلیل وجود ” آلکالوئیدها ” ضد انگل است.
بوداغی اظهار داشت: برگ درخت جل و فرآورده‌های آن در داروخانه‌ها با نام “لوریه سریز” عرضه می‌شود و آب مقطر آن دارای خاصیت ضد تشنج و تسکین دهنده سرفه است و در هنگام تنگی نفس، سیاه سرفه، اسپاسم های دردناک معده و روده، استفراغ و بی‌خوابی مصرف می‌شود.
وی افزود: برگ خاس، تب بُر است و میوه و برگ خُرمَندی، خاصیت ضد تب دارد و از برگ دارواش برای رفع التهاب کبد و تسریع در رشد موی سر استفاده می‌شود.
کارشناس سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور خاطرنشان کرد: میوه زالزالک، ضد کمبود ویتامین C و میوه زرشک مقوی کبد و قلب است و میوه سیب، علاوه بر داشتن ویتامین‌های مختلف، خواب‌آور و آرامش بخش است و خاصیت ضد سرطان دارد.
بوداغی گفت: دم‌کرده برگ «شاه بلوط» برای رفع سرفه و سیاه سرفه کاربرد دارد و عرق شکوفه شمشاد در تقویت عمومی بدن موثرتر از عرق بهارنارنج است.
وی اضافه کرد: از شیرخشت، ماده‌ای به نام “مان” به دست می‌آید که برای رفع تشنگی و قطع تب‌های غیر عفونی استفاده می‌شود و مصرف عناب، آرام‌کننده اعصاب و مقوی عمومی بدن است.
این کارشناس افزود: آب پوست سبز گردو برای التیام زخم و شستشوی آن و بیماری‌های پوستی و قارچی و اِگزما مفید است.
به گفته وی، دم کرده گل نَمدار به صورت دهان‌شویه، برای رفع التهاب مخاط دهان مفید است و گیاه پَلَم، خاصیت ضدعفونی کننده و التیام دهنده زخم دارد.
وی درباره خواص دارویی آویشَن گفت: برگ و سرشاخه‌های گلدار آن، ضد تشنج و بیماری‌های دستگاه تنفسی است و لوسیون آن برای درمان کوبیدگی و آماس کاربرد دارد.
این کارشناس گیاه‌شناس اظهار داشت: ریشه «بابا آدم» دفع‌کننده اسید اوریک و پایین آورنده قند خون است و برگ بارهَنگ، برای التیام زخم استفاده می‌شود.
بوداغی تأکید کرد: بهره‌برداری از گیاهان دارویی به جز مواردی معدود همچون مجتمع کشت و صنعت گیاهان دارویی کندلوس و شرکت سُها، تاکنون بدون برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری لازم انجام شده است و شکل سنتی دارد.
استفاده از گیاهان دارویی بدون داشتن طرح و برنامه مشخص و علمی، باعث آسیب رسیدن به طبیعت و حتی انقراض آن گیاه می‌شود. بنابراین تعاریف و اهداف در بهره برداری از گیاهان دارویی باید روشن باشد و از کار بی‌برنامه خودداری گردد.
مدیرکل سابق دفتر جنگلداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور در این باره گفت: مهم ترین اصل در بهره‌برداری از محصولات غیرچوبی جنگل و مرتع، اصل بهره‌برداری مستمر یا اصل استمرار تولید است.
مصطفی عبدالله پور افزود: باید به اندازه‌ای از جنگل و یا مرتع برداشت شود که نه تنها به ادامه حیات طبیعی منبع مولد لطمه‌ای وارد نشود، بلکه بتواند رویش آن را بهبود بخشد.
این کارشناس ارشد جنگلداری گفت: برداشت بیش از رویش یا بیش از پتانسیل باعث ایجاد بی تعادلی در فیزیولوژی گیاه یا در جامعه گیاهی و حتی زنجیره محیط زیست می‌شود.
وی تأکید کرد: بهره برداری از محصولات غیر چوبی باید در سال، مقدار ثابتی باشد و اصل حفظ و احیا و توسعه در آن رعایت گردد و به صورت “معدن” به آن نگاه نشود.
عبدالله پور خاطرنشان کرد: تاکنون در عرصه جنگلها و مراتع، طرح‌های جنگلداری و مرتع داری برای برداشت چوب و علوفه تهیه می‌شد و درباره محصولات غیرچوبی و فرعی، کاری انجام نمی‌شد.
مدیرکل سابق دفتر جنگلداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور در ادامه گفت: با توجه به تنوع محصولات فرعی و تنوع اقلیمی و متفاوت بودن وضع اقتصادی ـ اجتماعی بهره‌برداران و کمبود اطلاعات، تنظیم چارچوب و دستورجامع و بی‌نقص برای آینده نزدیک، مشکل به نظر می‌رسد اما می‌توان اصول کلی برای آن برشمرد.
وی با تأکید بر این که زمان و میزان برداشت از گیاه باید مشخص باشد، گفت: محصولات فرعی جنگلها و مراتع را براساس تأثیر بهره برداری بر حفظ و توسعه گیاه به سه بخش تقسیم می‌کنند.
عبدالله‌پور اظهارداشت: دسته اول محصولاتی هستند که بهره‌برداری آن تأثیر نامطلوبی بر روی گیاه یا جامعه گیاهی ندارد زیرا پراکنش‌های جغرافیایی و زمان محصول‌دهی آنها گسترده است، که گل‌گاو زبان و خَطمی(ختمی) از این نوع هستند.
این مسؤول سابق سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور افزود: دسته دوم گیاهانی با پراکنش محدود مانند ثَعلَب و آویشَن هستند که بهره‌برداری بی‌حساب، زادآوری آنها را به خطر می‌اندازد و به طور کلی نباید برداشت تجاری شوند.
وی در ادامه گفت: گروه سوم محصولاتی هستند که با رعایت اصول و ضوابطی می‌توان از آنها بهره‌برداری تجاری کرد که گیاه وَشا از این گروه است.
گیاهان دارویی جنگل‌های شمال هر یک پراکندگی خاصی دارند. بعضی از آنها به وفور در بیشتر مناطق دیده می‌شوند و برخی دیگر پراکنش محدود دارند.
پژوهشگر مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان مازندران و مسؤول هرباریوم باغ گیاه شناسی نوشهر در این باره گفت: اکلیل کوهی در مناطق نیمه مرطوب کُجور و کلاردشت و آویشن در مراتع می روید.
طیبه امینی افزود: بابا آدم در داخل جنگل و همچنین در پایین دست و بارهنگ در همه جا دیده می شود.
وی تأکید کرد: ثعلب به صورت پراکنده در کف جنگل می روید و چون پراکنش وسیع ندارد و از ریشه اش استفاده می شود، در خطر انقراض قرار دارد.
این پزوهشگر گفت: گل گاو زبان در حاشیه جنگل و مناطق باز می روید.
امینی ادامه داد: برای شناسایی گیاهان با مراکز تولید داروهای گیاهی همکاری می کنیم ولی مراکز اندکی در این زمینه وجود دارد که بیشترشان به دنبال کار عملی هستند نه علمی.
گیاهان دارویی جنگل های شمال، عرصه ای باز برای تحقیقات علمی و مصارف صنعتی اند. طبق بررسی های انجام شده، ۵۶ تیره گیاهی با ۱۲۷ گونه درختی و درختچه‌ای و بوته‌ای و علفی در شمال کشور وجود دارد که از آنها محصولات فرعی به دست می‌آید. بیشتر این گونه‌ها دارای خواص دارویی هستند که با فعالیت علمی و تولید صنعتی می‌توان بهره وافری از این بخش به دست آورد.
این مقاله به درخواست آقای محسن نمازی از گیلان اضافه شد
