پارسی طب مجله سلامت جسم و روان
یا من اسمه دواء و ذکره شفاء
پیشگفتار:
استفاده از گیاهان به عنوان دارو برای پیشگیری و درمان بیماری ها از روزگاران کهن مورد توجه متخصصان طب سنتی قرار داشته و تا ابتدای قرن شانزدهم معتبرترین روش برای درمان بیماری ها به شمار می رفته است. ابوعلی سینا از نخستین دانشمندانی است که در کتاب قانون به شرح و بررسی علمی خواص درمانی گیاهان پرداخته است. قانون ابن سینا همراه با کتاب الحاوی که از سوی رازی به رشته ی تحریر درآمد، منابع ارزشمند طب گیاهی بوده و قرنها به عنوان کتاب مرجع مورد استفاده دانشمندان غربی قرار گرفته است.
قرن شانزدهم با آغاز نگرش های نوین در علم پزشکی همراه بود. در نتیجه ظهور دیدگاههای جدید درمان، کم کم روشهای درمان بیماری ها با گیاهان کنار گذارده شد و استفاده از داروهای تازه هم مشکلات خاص خود را داشت. عوارض جانبی بسیار زیاد داروهای شیمیایی و گرانی آنها موجب گرایش مجدد مردم به طب گیاهی شد. در قرن اخیر پیشرفت عمده ای در بهره گیری از گیاهان دارویی حاصل شده است و آزمایشگاه های مجهز در سراسر جهان برای بررسی اثرات این داروها بهکار و فعالیت مشغولند.
شاید برای بسیاری از مردم قابل تصور نباشد که وجود انواع داروهای شیمیایی در بسته بندی های رنگارنگ حاصل تحقیق بر روی اجزای مؤثر گیاهان دارویی است. طبق آمار حدود ۲۵ درصد از داروهای تجویز شده از سوی پزشکان در ایالات متحده حداقل شامل یک جزو مستقل از گیاهان هستند. بعضی از این داروها از عصاره گیاهان تهیه شده و گروهی دیگر از این داروها از ترکیبات شیمیایی با منشأ گیاهی ساخته می شوند. آمار استفاده از داروهای گیاهی در سال های اخیر قابل توجه است. سازمان بهداشت جهانی۱ تخمین می زند که در حال حاضر ۸۰ درصد جمعیت جهان یعنی حدود ۴ میلیارد نفر از طب گیاهی در درمان بیماری ها استفاده می کنند. این سازمان خاطر نشان می سازد که از حدود ۱۱۹ داروی گیاهی حدود ۷۴ مورد آن دقیقا همانند کاربرد آنها در طب سنتی مورد استفاده قرار می گیرد. همین موضوع موجب شده است که هم اکنون تحقیقات گسترده ای از سوی شرکت های داروسازی روی خواص درمان گیاهان مناطق مختلف جهان انجام گیرد. هم چنین مواد مشتق از گیاهان نقش عمده ای در صنعت داروسازی دارند. چنین داروهایی برای درمان بیماری های قلبی، فشار خون بالا، انواع دردهای مزمن، آسم و دیگر بیماری ها به کار می روند.
در این تحقیق سعی شده خواص تعدادی از گیاهان دارویی که در ایران بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند مورد بررسی، و مواردی از مصرف آنها برای درمان بیماری ها بیان شود.
مقدمه:
داروشناسی عبارت از کاربرد توأم رشته های مختلف علمی به منظور دستیابی به دانش داروها از نظرات گوناگون می باشد. می توان داروشناسی را به عنوان یک علم کاربردی که سر و کار آن با علوم بیولوژی، بیوشیمی و امور اقتصادی داروهای طبیعی و ترکیبات متشکله ی آنهاست، تعریف کرد. در حقیقت باید گفت که داروشناسی مطالعه ی داروهایی است که منشأ آنها از نباتات و حیوانات می باشد.
داروهای گیاهی را عمدتا بر اساس مبانی زیر تقسیم بندی می کنند:
۱- شکل ظاهری: در این روش داروها را از روی شکل ظاهری اندام های مختلف گیاهان مانند ریشه ها، برگها یا غده ها طبقه بندی می نمایند.
۲- خانواده های گیاهی: تعداد زیادی از خانواده های گیاهی دارای صفات بسیار مشخص و مشترکی هستند و بدین وسیله می توان داروهای حاصل از آنها را در یک زمان مورد مطالعه و بررسی قرار داد.
۳- کاربرد درمانی: در این طبقه بندی داروها صرفنظر از شکل ظاهری، خانواده های گیاهی یا ساختمان شیمیایی یک جا مورد مطالعه قرار می گیرند. در این روش بیشتر به گیاهان مقوی، مدر، مسهل، آرام بخش و مهوع توجه می شود.
۴- ترکیبات شیمیایی: یکی از مناسب ترین روش های طبقه بندی گیاهان دارویی طبقه بندی بر اساس ترکیب شیمیایی است. گیاهان دارویی دارای ترکیبات بسیار متنوعی هستند که دسته ای از این مواد دارای اثر درمانی و تعدادی از نظر واکنش های شیمیایی دارای اثر می باشند.
امروزه داروهای گیاهی به یکی از اشکال دم کرده، جوشانده، عصاره، پودر، شربت، پماد، ضماد و اسانس (اغلب به صورت تقطیر با بخار آب) مصرف و در بازار موجود می باشند.
نام گیاه: آویشن
نام انگلیسی: Thyme
نام علمی: Thyme
آویشن نامی آشنا برای بسیاری از انسان هاست. چه گیاه شناسان و افرادی که به نحوی با گیاهان در ارتباط هستند و چه افراد عادی که به دلیل موارد مصرف این گیاه در زندگی روزمره با آن آشنایی دارند.
آویشن به صورت درختچه ای کوتاه و پرشاخه است که شاخه های علفی آن پوشیده از برگ هایی در قسمت فوقانی ساقه و گل های ریز آن به طور چتری و منفردی می رویند.
از آویشن یک اسانس یا روغن تهیه می کنند که ممکن است به رنگ قرمز، زرد یا بی رنگ باشد و در پزشکی استفاده های فراوانی از آن به عمل می آید. از جمله که خاصیت ضد نفخ و ضد قارچ داشته و ضد میکروب های حصبه، دیفتری، کلی باسیل و سینه پهلو است. این گیاه آنتی ویروس و برای رفع آماس چشم، درمان خونریزی بینی، درمان سیاه سرفه و زخم های دهان و مهمتر از همه برای پیشگیری از سرطان بسیار مفید است.
آویشن از طریق تقسیم بوته تکثیر و می توان آن را در مقیاس وسیعی در برخی از نقاط ایران کشت کرد که معروف ترین آن آویشن شیرازی است. البته این گیاه در اروپا، اسپانیا و ایتالیا نیز پرورش داده شده و به مصارف دارویی و خوراکی می رسد.
نام گیاه : بابا آدم
نام انگلیسی : Burdock
نام علمی : Arctium lappa
بابا آدم که فیل گوش نیز نامیده می شود، گیاهی است علفی و دوساله که ارتفاع ساقه ی آن تا ۵/۱ متر هم می رسد. این گیاه به حالت وحشی در دشت ها و نواحی معتدل و مرطوب در اروپا و آسیا به خوبی می روید اما در معرض نور و خاک، خشک و پژمرده می شود.
ساقه ی آن شبیه پوست مار بوده و پوشیده از کرکهای خشن و زبر می باشد و برگ های آن بسیار بزرگ و پهن به حالت افتاده روی ساقه قرار دارند. رنگ برگها در قسمت چسبیده به ساقه سبز کم رنگ است و هرچه به طرف انتهای برگ نزدیک می شویم تیره تر می شود.
ریشه ی باباآدم دارای رزین۱، قند،آهن، کلسیم و ویتامین می باشد. به همین دلیل از ریشه های خشک شده ی یکساله ی این گیاه که دارای رنگ سبز مایل به قهوه ای هستند برای درمان آبله، آبله مرغان، سرخچه، مخملک، آلرژی، نقرس، سرگیجه، رماتیسم و رفع ناراحتی های ریوی و گلودرد استفاده می شود. ریشه ی باباآدم بهترین تصفیه کننده ی خون و علاج کم خونی و رنگ پریدگی است و بالاخره ضد سرطان بودن این گیاه را می توان از مهمترین خواص آن دانست. در سالهای اخیر ریشه ی باباآدم را به صورت چای گیاهی نیز بکار می برند.
۱- Resin
نام گیاه : پیاز
نام انگلیسی : Onion
نام علمی : Allium Cepa
پیاز گیاهی است دوساله دارای برگهای توخالی و استوانه ای شکل که ارتفاع ساقه ی آن به یک متر می رسد. گل های پیاز به رنگ سفید یا بنفش به صورت چتر در انتهای ساقه قرار دارند.
این گیاه در حال حاضر در تمام نقاط دنیا کشت می شود ولی گفته می شود که منشأ آن از ایران و افغانستان بوده و از آنجا به دیگر نقاط دنیا راه یافته است.
پیاز دارای قند، کلسیم، سدیم، پتاسیم، ید، سیلیس۱، آهن و فسفر می باشد. بر همین اساس از آن برای درمان آبسه، سوختگی، خارش و آبریزش چشم، سنگینی گوش، بی اشتهایی، نفخ معده و روده و بیماری های کلیه و مجرای ادرار استفاده می شود. این گیاه باکتری کش بوده و برای تسکین درد نیش حشرات نیز بسیار مفید است. همچنین از آن برای درمان سرطان کبد، یبوست و ازدیاد فشار خون استفاده های فراوانی به عمل می آید. پیاز با دارا بودن انسولین میزان قند خون را پایین می آورد به همین دلیل است که بیماران دیابتی باید هر روز از آن استفاده کنند.
۱- SiO2
نام گیاه : دارچین
نام انگلیسی : Cinnamon
نام علمی : Cinnamo Zelanicum
درخت دارچین به صورت وحشی روییده و ارتفاعش به ۹ متر می رسد. برگ های آن سبز درخشان بوده و میوه اش گوشت دار است. از برگ ها و سرشاخه های درخت دارچین نوعی اسانس تهیه می شود که در پزشکی کاربردهایی دارد.
دارچین از قدیم الایام در دنیا بکار می رفته و برای درمان امراض مختلف مصرف می شده است. با وجود اینکه این گیاه در ایران کشت نمی شود ولی استفاده ی مردم از آن بسیار گسترده است. یکی از انواع مهم دارچین، دارچین سیلان است که به عنوان طعم دهنده و اسانس مورد استفاده قرار می گیرد.
دارچین رمز جوانی است و مصرف روزانه آن انسان را سلامت نگه می دارد. این گیاه در درمان گزش عقرب و پرش چشم استفاده می شود. همچنین برای تسکین درد دندان های پوسیده و درمان قلنج روده بسیار مؤثر است. دارچین بهترین دارو برای دردهای عضلانی بوده و امروزه نیز کرم هایی به بازار آمده که حاوی دارچین است و برای رفع درد بکار می رود. این گیاه به علت دارا بودن Cinnamodehyde بر روی انسان اثر آرام کننده و شادی بخش دارد و می توان گفت والیوم گیاهی است. دارچین رگ ها را باز کرده و اثر خوبی در گردش خون دارد و بالاخره باید از مهم ترین خواص آن به ضد سرطان بودنش اشاره کرد.
نام گیاه: زعفران
نام انگلیسی : Saffron
نام علمی : Crocus Sativas
زعفران گیاهی است پایا با ارتفاع حدود ۳۰ سانتی متر که دارای برگهای دراز و گلهای ارغوانی و منظم می باشد. این گیاه به صورت مرغوب و درجه دو یا نامرغوب تولید و مصرف می شود.
زعفران که به گل سلامتی، سلطان ادویه ها و طلای سرخ معروف است ارزشمندترین رستنی ایران و نشأت گرفته از دامنه های الوند می باشد. کشت زعفران در ایران به سالهای قبل از میلاد برمی گردد و در مناطق بسیار کم باران ایران که دارای زمستان سرد و تابستان گرم هستند گسترش و در کشورهای یونان و ایتالیا کم و بیش رواج دارد.
ترکیبات سازنده ی زعفران عبارت از قندها، مواد معدنی، ویتامین ها، چربی ها و روغن های فرار است. بر همین اساس از آن برای درمان ریزش اشک و خارش چشم، تقویت بینایی و تسکین درد گوش استفاده می کنند. این گیاه ضد درد، بی خوابی، تشنج و صرع است و خونریزی بینی را برطرف می سازد. مهم ترین خاصیت زعفران که از قدیم الایام از آن استفاده شده است درمان افسردگی می باشد. همچنین باعث تسریع زایمان شده و آرام بخش و خواب آور است. از زعفران به عنوان مدر و پاک کننده ی کلیه و مثانه نیز می توان استفاده کرد.
نام گیاه : زنجبیل
نام انگلیسی : Ginger
نام علمی : Zingibar Officinale
زنجبیل اصالتا یک گیاه چینی و هندی بوده و در این کشورها در طول بیش از ۴۰۰۰ سال مورد استفاده قرار گرفته است. فرآورده های حاصله از زنجبیل از ریشه تازه یا خشک شده آن یا از تقطیر روغن از ساقه اش تهیه می شود.
از آنجاکه زنجبیل نوعی گیاه زیرزمینی است لذا ساقه ی ریشه دار این گیاه بخشی از ساقه ی اصلی است که بر حسب اتفاق در زیرزمین رشد و نمو می کند و به صورت دکمه های به هم پیچیده، ضخیم و قهوه ای روشن است.
ریشه ی دکمه ای و به هم پیچیده ی زنجبیل
از ریشه ی زنجبیل در درمان سرگیجه، تعریق، تهوع یا استفراغ ناشی از بیماری های حرکتی یا دریازدگی و درمان سرفه ی مسلولین استفاده می شود. همچنین این گیاه برای درمان گلودرد، سرماخوردگی، آنفولانزا، گرفتگی و انقباض عضلات و دردهای مفاصل بسیار مؤثر است. زنجبیل با دارا بودن آنتاگونیستهای سروتونینی و مقادیر زیادی منابع فسفات معدنی قادر به تأثیرگذاری مثبت در روند یادآوری مغز است.
از آنجا که مردم از دیرباز علاقه ی وافری به طعم تند و بوی معطر آن داشته اند و نوعی خاصیت گرمایی داشته و برای درمان درد معده مؤثر بوده است، کاشفان و جهانگردان در سرتاسر نقاط گرمسیری آن را کشت داده اند.
نام گیاه : زیتون
نام انگلیسی : Olive
نام علمی : Olea Europaea
زیتون درختچه ای است به ارتفاع ۳ متر که گاهی در اثر شرایط مساعد پرورش ارتفاع آن به ۱۲ متر هم می رسد. برگ های درخت زیتون سبز رنگ، بیضوی، دراز و بوضع متقابل یکدیگر بر روی ساقه قرار گرفته اند.
زیتون معمولا در اوایل تابستان شروع به گل دادن و در اواخر تابستان میوه اش به ثمر رسید. برای استخراج روغن زیتون که به رنگ زرد روشن مایل به سبز یا زرد طلایی است میوه ها را له کرده و در داخل کیسه ای می ریزند و سپس کیسه را تحت فشار قرار داده و روغن آن را خارج می کنند.
این گیاه دارای سدیم، ویتامین و آهن است بر همین مبنا از آن برای تقویت موی سر، رفع شوره و ریزش مو، درمان زونا، سرمازدگی و آفتابزدگی، سرفه های شدید و خشک، جوش های دهان و یبوست و قلنج روده استفاده های فراوانی به عمل می آید. زیتون برای رفع خارش چشم و تقویت بینایی و جلوگیری از تعریق بسیار مؤثر است. همچنین دفع کننده ی سنگ کیسه ی صفرا و پایین آورنده ی فشار و قند خون است.
زیتون از جمله گیاهان با ارزش اقتصادی است که به دلیل عمر زیاد و سازگاریش در نقاط مختلف جهان بویژه در کشورهای حوزه ی مدیترانه کشت می شود و احتمالا از آن جا به نقاط دیگر دنیا راه یافته است. امروزه استان های شمالی کشور عمده ترین تولید کنندگان زیتون در ایران هستند.
نام گیاه : گاوزبان
نام انگلیسی : Borage
نام علمی : Borage Officinalis
گاوزبان گیاهی است علفی و یکساله که ارتفاع ساقه ی آن به ۶۰ سانتیمتر می رسد. ساقه ی آن شیاردار بوده و برگهایش ساده و پوشیده از تارهای خشن است. همچنین گلهای آن به رنگ های آبی، سفید و بنفش مشاهده می شوند.
گاوزبان احتمالا از شمال آفریقا به نواحی دیگر راه یافته و امروزه در منطقه مدیترانه و قسمت هایی از خاورمیانه می روید. این گیاه دارای نیترات پتاسیم، منگنز و منیزیم می باشد. به همین دلیل از آن به عنوان معرق و مدر استفاده می کنند. گاوزبان سرماخوردگی را برطرف می سازد و برای درمان بیماری سرخک و مخملک مفید است. در درمان آبله، آبله مرغان نیز کاربردهای فراوانی دارد. برگهای گاوزبان تصفیه کننده ی خون هستند و از آن ها برای تسکین بخشیدن دردهای عصبی استفاده می شود. همچنین برای رفع خشونت سینه مفید بوده و برای درمان التهاب و ورم کلیه، دفع سنگ مثانه، درمان جوش های دهان و رفع حرارت دهان بسیار مؤثر هستند.
منابع
۱- دکتر محمود آیینه چی- مفردات پزشکی و گیاهان دارویی ایران- انتشارات دانشگاه تهران- سال ۱۳۶۵
۲- دکتر محمد صادق رجحان- دارو و درمان گیاهی- انتشارات علوی- سال ۱۳۸۲
۳- پایگاه جامع اطلاع رسانی پزشکان ایران (www.irteb.com)
۴- پایگاه الکترونیکی خدمات پزشکان ایران (www.iranems.com)
۵- پایان نامه های دانشجویی:
الف- بررسی داروهای گیاهی در روند یادگیری و یاد آوری- حمیدرضا مسعودیان- دانشگاه علوم پزشکی تهران- سال ۱۳۷۵
ب- بررسی اثر ضد میکروبی ۳ فرآورده گیاه آویشن شیرازی بر ۴ گونه باکتری در مقایسه با آنتی بیوتیک انتخابی آنها- محمد حسین سعادت جو- دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد- ۱۳۸۱
۶- مقالات مجلات:
هفته نامه ی استاندارد- موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران- شماره ی ۶۸۰ و ۶۸۱- سال ۱۳۸۳
۷-گزارشات دولتی:
موسسه ی تحقیقات جنگل ها و مراتع- زیبا جم زاده
