مضرات اشعه ایکس

اشعه ایکس و راهکارهایی که برای محافظت از آن برگزار شد.

نخستین سمینار سراسری حفاظت در برابر اشعه با هدف اصلی بهینه‌سازی در استفاده از پرتوگیری پزشکی، با حضور جمعی از متخصصان و استادان این رشته در دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی برگزار شد.

در این نشست موضوعاتی مانند قانون و مقررات، حفاظت از اشعه در تشخیص رادیولوژی، تاثیرات یونیزه کردن اشعه و همچنین سیستم‌های بین‌المللی برای حفاظت از اشعه بررسی شد.
علاوه بر این، اطمینان از کیفیت و استانداردهای حفاظت و محاسبه مقدار دارو برای بیماران نیز از دیگر موضوعات مهمی بود که در این سمینار به بحث و بررسی گذاشته شد.

براساس نتایج به دست آمده از برگزاری این سمینار، یکی از مهم‌ترین اهداف دفتر امور حفاظت در برابر اشعه کشور که از زیرمجموعه‌های سازمان انرژی اتمی است، اتخاذ تصمیماتی مناسب برای کاهش پرتوگیری بیماران در آزمون‌های مختلف رادیولوژی بوده که بدون تردید دستیابی به آن مستلزم وضع قوانین و استانداردهایی برای حفاظت و ایمنی در مقابل پرتو خواهد بود.

محققان کشور امیدوارند با دستیابی به این اهداف بتوانند به راهکارهای تاثیرگذاری در این زمینه دست یابند.

اشعه ایکس چطور و توسط چه کسی اختراع شد؟

اشعه ایکس نخستین بار در سال ۱۸۹۵ میلادی از سوی ویلهلم کنراد رونتگن کشف شد.

رونتگن پس از تصویربرداری از دست همسرش، نتایج تحقیقات اولیه خود را همراه با تصویری که با استفاده از اشعه ایکس گرفته شده بود، به دانشگاه‌های اروپا فرستاد که شور و هیجان خاصی را در میان محققان اروپایی ایجاد کرد.

پس از مدت کوتاهی اهمیت کاربرد این اشعه در پزشکی بسرعت مورد توجه قرار گرفت. در مراحل ابتدایی اشعه ایکس با استفاده از لوله‌ای که دیواره‌ای شیشه‌ای داشت تولید می‌شد و اگر چه نتایج شگفت‌انگیزی را به همراه داشت، ولی در بیشتر موارد تصاویر به دست آمده از کیفیت مناسبی برخوردار نبودند.

به همین علت، بسیاری از محققان در تلاش بودند به روش‌های جدیدی برای بهبود روش تصویربرداری و همچنین افزایش کیفیت تصاویر گرفته شده از استخوان‌ها دست یابند.

اولین فناوری ارائه شده در این زمینه طراحی دستگاه‌های جدیدی از سوی هابرت جکسون بود که از یک صفحه پلاتینیومی که در مرکز لوله‌ای با کاتد خمیده قرار می‌گرفت،‌ تشکیل شده بود. در این روش اشعه‌های کاتدیک روی نقطه کوچکی متمرکز‌شده و تصاویر شفاف رادیوگرافی ایجاد می‌شد.

این طرح بسرعت مورد پذیرش قرار گرفته و به بازار تجاری عرضه شد.

دومین فناوری بر مبنای استفاده از صفحات فلورسنت طراحی شده بود که از سوی توماس ادیسون مطرح شد.

او هزاران کریستال را در این دستگاه آزمایش و بررسی کرد و در نهایت از میان آنها تنگستات کلسیم را انتخاب کرد که البته دانه‌دانه‌بودن تصاویر سبب شده بود، سطح صفحات یکنواخت نباشد و در نخستین ماه‌های پس از کشف اشعه ایکس ، استفاده از این اشعه برای تهیه تصاویری از دست در سراسر دنیا مورد توجه قرار گرفت.

دستگاه‌های تصویربرداری اولیه فقط می‌توانستند تصاویری از دست تهیه کنند و قادر به تصویربرداری از دیگر قسمت‌های بدن نبودند.

جنگ جهانی سبب شد تلاش‌های فراوانی برای آموزش رادیولوژیست‌ها و آشنایی آنها با دستگاه‌های تصویربرداری انجام شود و به این ترتیب زمینه‌ مناسبی برای استانداردسازی، قابلیت دسترسی و همچنین افزایش ایمنی تجهیزات رادیولوژی به وجود آمد.

دانشمندان از چه زمانی به عوارض اشعه ایکس پی بردند؟

اگرچه کاربرد اشعه ایکس در مراحل اولیه پس از کشف این اشعه با نتایج شگفت‌انگیزی در علم پزشکی همراه بود، اما بتدریج برخی کاربران متوجه ایجاد تغییراتی در پوست شدند که ناشی از کاربرد این اشعه بود.

با توجه به این‌که پرتوکاران اولیه از دست خود به عنوان وسیله‌ای برای افزایش قدرت نفوذپذیری اشعه ایجاد می‌کردند این تغییرات پوستی در دست آنها دیده می‌شد. علاوه بر این چندین نفر از کاربران نیز به علت این‌که در معرض تابش این اشعه بودند جان خود را از دست دادند.

 

پیامدهای پرتودهی‌ به روش غیراصولی‌

به‌گفته دکتر محمودرضا کاردان، مدیرکل امور حفاظت در برابر اشعه کشور در حال حاضر، ۱۷ درصد پرتوگیری اضافی در کشور وجود دارد که رقم بسیار بالایی در پرتوگیری پزشکی محسوب می‌شود و این در حالی است که با انجام اقدامات و راهکارهای ساده می‌توان این میزان پرتو اضافی را به میزان قابل‌توجهی کاهش دارد.

پرتوگیری پزشکی در کشور باید در مسیری حرکت کند که بهترین کیفیت تصویری را با کمترین پرتودهی داشته باشیم که البته دستیابی به این هدف مستلزم فرهنگ‌سازی و افزایش سطح فرهنگ ایمنی در سطح جامعه است که بدون تردید انجمن‌ها، دستگاه‌ها و سازمان‌های دانشجویی و دانشگاهی می‌توانند نقش مهمی در این زمینه به عهده داشته باشند.

بررسی پرتوگیری افراد از ۲ دیدگاه شغلی یعنی افرادی که بر اثر ارتباط با شغل خود در حین کار اشعه دریافت می‌کنند و همچنین پرتوگیری پزشکی یعنی افرادی که برای تشخیص درمان بیماری به وسیله دستگاه‌های پزشکی مورد آزمایش قرار می‌گیرند، حائز اهمیت است.

با توجه به این‌که سالانه به طور متوسط افراد زیادی به دلایل مختلف تشخیصی و درمانی توسط آزمایش‌های خاصی در معرض پرتوگیری قرار می‌گیرند. چگونگی حفاظت در برابر پیامدهای ناشی از قرارگیری در معرض اشعه‌ها باید مورد توجه و بررسی قرار گیرد.

کاردان خاطرنشان کرد: به طور کلی استفاده از دستگاه‌های تصویربرداری برای درمان و تشخیص بیماری‌ها بسیار موثر است و نتایج رضایت‌بخشی را برای فرد بیمار به همراه دارد.

بنابراین با توجه به این‌که سود این اشعه برای بیمار بسیار بیشتر از پیامدهای نامطلوب ناشی از آن برآورد شده است، باید بتوانیم به روشی برای محاسبه دقیق میزان اشعه تابیده شده به فرد دست یابیم تا براساس نیازمان از اشعه‌ها استفاده کنیم.

متاسفانه بیشترین میزان تخلفات ناشی از پرتوگیری اشتباه در مراکز رادیولوژی بخش دولتی اتفاق می‌افتد که ناشی از نبود متخصصان رادیولوژی در مراکز دولتی است.

قوانین منع استفاده از پرتوها در ایران

براساس قانون حفاظت در برابر اشعه که در سال ۱۳۶۸ به تصویب رسیده است، هرگونه استفاده از تجهیزات پرتودهی باید با کسب مجوز اولیه از سازمان انرژی اتمی باشد و کاربرد این تجهیزات نیز باید به افراد متخصص که با نحوه به کارگیری آن از نظر فنی و مباحث ایمنی آشنایی کامل دارند، سپرده شود؛ اما متاسفانه در بسیاری از مراکز درمانی بخش دولتی فردی که واجد شرایط باشد، وجود ندارد.

نبود متخصص آموزش‌دیده در مراکز رادیولوژی که عمدتا با بیماران سر و کار دارند، باعث می‌شود پرتودهی به بیمار و یا هر عمل دیگری که با موضوع پرتودهی مرتبط است، در فرآیندی منطقی و استاندارد انجام نشود.
در صورتی که میزان پرتودهی از حد استاندارد افزایش یابد، عوارض و پیامدهای ناشی از آن نیز افزایش خواهد یافت که در نتیجه سبب بروز مشکلاتی مانند خستگی، اختلالات پوستی و سرطان خواهد شد.

لزوم توجه به عمر مفید دستگاه‌ها

به گفته دکتر عبدالرسول صداقت، رئیس انجمن رادیولوژی ایران، نیازهای فراوانی در برنامه‌های آموزشی کشور وجود دارد که بر این اساس با توجه به پیشرفت‌های انجام شده در زمینه دانش و فناوری باید ایجاد تغییرات جدی در برنامه‌های آموزشی را مورد توجه قرار داد.

در زمینه آموزش مردم در ارتباط با اشعه‌های پیرامون آنها نیز باید با همکاری رسانه‌ها برنامه‌هایی را اجرا کرد تا مردم نسبت به خطرات اشعه‌ها آگاه شوند.

امروزه مردم حتی با شنیدن نام اشعه ایکس نیز دچار اضطراب و نگرانی می‌شوند و این در حالی است که از بسیاری از خطرات دیگری که در نتیجه قرار گرفتن در معرض تابش اشعه‌هایی در اطراف آنها ایجاد می‌شود، واهمه‌ای ندارند.

امروزه تقریبا همه اطلاعات لازم درباره این اشعه یعنی اشعه ایکس را در اختیار داریم و بتدریج باید کلمه ایکس را از روی آن برداشته و روی اشعه‌های ناشناسی بگذاریم که در اطراف ما وجود دارند و هیچ شناختی از آنها نداریم.

وی در ادامه افزود: متاسفانه بیشتر بخش‌های رادیولوژی در بیمارستان و درمانگاه‌های دولتی فاقد مسوول فنی هستند که این موضوع می‌تواند خطراتی را برای بیماران، همراهان آنها و کارمندان بخش‌های رادیولوژی به همراه داشته باشد.

گستردگی استفاده از اشعه ایکس در ایران اما بدون آموزش لازم

همچنین گسترش فناوری در سال‌های اخیر سبب شده است متخصصانی از دیگر رشته‌ها مانند قلب و عروق، گوارش و ارتوپدی نیز به کار با اشعه روی آورند، در حالی که کار با این نوع دستگاه‌ها مستلزم ارائه آموزش‌های علمی و آگاهی از مباحث ایمنی است.

علاوه بر این، متخصصانی که بیمار را برای انجام رادیوگرافی با اشعه ایکس به مراکز درمانی می‌فرستند، باید بتوانند تشخیص دهند که رادیوگرافی، سونوگرافی و یا آنژیوگرافی تا چه حدی برای بیمار ضروری است.
یکی از مشکلات مهم ناشی از انجام رادیوگرافی از سوی افراد غیرمتخصص، پرتوگیری غیرضروری و بیش از حد استاندارد است که می‌تواند بیمار را در معرض خطر قرار دهد. در رادیولوژی تشخیصی هدف این است که با تصویربرداری به نتیجه‌ای برسیم که ارزش آن برای حفظ سلامت بیمار به مراتب بیشتر از خطر پرتودهی باشد

بنابراین ، باید تمامی عوامل موثر مورد توجه قرار گیرد؛ اما متاسفانه در بیشتر مراکز دولتی عوارض ایجاد شده در نتیجه تصویربرداری بیش از نتیجه درمانی تا تشخیص بیماری است.

وی در پایان خاطرنشان کرد: فرسودگی دستگاه‌های رادیولوژی در بیمارستان‌های دولتی نیز از جمله موارد مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. در بسیاری از این بیمارستان‌ها در بخش رادیولوژی دستگاه‌هایی با قدمت ۴۰ سال وجود دارد که می‌تواند خطراتی مانند نشت اشعه، کیفیت نامناسب تشخیص و ضرورت تکرار تصویربرداری برای بیمار را به همراه داشته باشد.

متوسط عمر این دستگاه‌ها حدود ۲۰ سال است که البته گاهی از این دستگاه‌ها ۲ برابر بیشتر از عمر مفید پیش‌بینی شده برای آنها استفاده می‌شود.
این در حالی است که دستگاه‌های انجام تصویربرداری به قدری حساس هستند که باید دائم تحت نظارت و کنترل باشند.

در محاصره امواج‌

اگرچه اشعه ایکس و قرار گرفتن در معرض آن می‌تواند خطرناک باشد، اما آزمایش‌های تصویربرداری با این اشعه بیشتر به گونه‌ای انجام می‌شوند که نتایج مورد نیاز با حداقل مقدار اشعه فراهم خواهد شد. تصمیم‌گیری برای انجام تصویربرداری با اشعه ایکس براساس نتایج انجام آزمایش و بررسی خطرات بالقوه ناشی از این پرتوها انجام می‌شود.

در آزمایش‌های رادیولوژی تشخیصی که از اشعه ایکس استفاده می‌شود، میزان خطر براساس نوع آزمون در نظر گرفته شده متفاوت خواهد بود. در بسیاری از آزمون‌های پیشرفته مانند آنژیوگرافی برای باز کردن انسداد و گرفتگی عروق خونی و یا به جریان انداختن غیرمستقیم خون در عروق بدن از تشعشع بسیار زیادی استفاده می‌شود.

اما نتیجه مهم انجام چنین آزمون‌هایی نجات زندگی بیمار است. بنابراین پیامدهای ناشی از قرارگیری در معرض تابش اشعه در درجه دوم اهمیت قرار می‌گیرد. در موارد بسیار نادر در نتیجه انجام این آزمون‌ها بیمار با مشکلات پوستی مواجه می‌شود که بستگی به شرایط و سیستم بدنی فرد بیمار دارد.

بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد آگاهی بیمار درباره وقوع خطرات احتمالی می‌تواند نقش مهمی در آماده کردن بیمار برای مواجه شدن با چنین خطراتی داشته باشد.

نخستین دستگاه تصویربرداری با اشعه ایکس در ایران‌

پروفسور حسابی، پدر علم فیزیک و مهندسی نوین ایران در سال ۱۳۰۹، نخستین دستگاه پرتو ایکس را با هدف آشنایی دانشجویان خود با پدیده‌های نوین در ابعاد بسیار کوچک طراحی کرد.

پس از یک سال مطالعه و پژوهش در این زمینه با راهنمایی اساتید دانشگاه پلی‌تکنیک و سوربن فرانسه دکتر حسابی موفق به ساخت این دستگاه در آزمایشگاه دانشسرای عالی شد.

پس از این، دکتر تصمیم به ساخت یک دستگاه رادیولوژی بیمارستانی را در ابعاد غیرآزمایشگاهی گرفتند و به همین علت برادرشان را برای گذراندن یک دوره تخصصی تصویربرداری یک ساله به دانشگاه پاریس فرستادند.

پس از اتخاذ چنین تصمیمی زیرزمین بیمارستان گوهرشاد، با مساحت تقریبی ۲۰۰ متر مربع برای انجام پروژه ساخت اولین دستگاه رادیولوژی بیمارستانی در نظر گرفته شد و در نتیجه تلاش‌های بی‌وقفه این محقق بزرگ، نخستین دستگاه تصویربرداری در ایران ساخته شد.