درباره پوکی استخوان، علل بیماری، راههای درمان و … اطلاعات بیشتری داشته باشید

* خانم دکتر در ابتدا بفرمایید پوکی استخوان چیست؟

پوکی استخوان یا استئوپروز (osteoporosis) در واقع شایع ترین بیماری متابولیکی استخوان است. در این بیماری تراکم استخوان کاهش می یابد و در واقع تخریب استخوانی شدیدتر از حالت طبیعی می شود.
* مگر در حالت طبیعی هم از استخوان ها برداشت می شود؟

بله. استخوان به طور دائم در حال ساخت و تخریب می باشد، اما مثلاً در پوکی استخوان بعد از یائسگی، این سرعت تخریب از سرعت ساخته شدن آن بیشتر می شود.
* به طور کلی تغییرات تراکم استخوانی در طول زندگی یک فرد چگونه است؟

تغییرات تراکم استخوانی در سه مرحله دیده می شود:

اولین مرحله، مرحله صعودی می باشد که از کودکی تا ۲۰ سالگی ادامه دارد.

در دومین مرحله، حالت کفه را مشاهده می کنیم، در این حالت که از ۲۰ سالگی تا ۴۰ سالگی ادامه دارد، حداکثر تراکم استخوانی دیده می شود

و مرحله سوم، مرحله افت تراکم می باشد که از ۴۰ سالگی به بعد پیش می آید.
* با توجه به این توضیحات پس همه ی افراد به کاهش تراکم استخوان مبتلا می شوند؟

بله. کاهش تراکم استخوان به تدریج با گذشت زمان و افزایش سن در همه اتفاق می افتد، اما وقتی این کاهش تراکم از یک حدی فراتر رود، به آن بیماری می گویند.
* لطفاً بیشتر توضیح می دهید؟
روز جهانی پوکی استخوان

ببینید حداکثر تراکم استخوانی در جامعه مربوط به افراد ۲۰ تا ۴۰ سال است. این مقدار برای ما به عنوان مبنا در نظر گرفته می شود. افرادی که به میزان ۵/۲ انحراف معیار از این حد مبنا پایین تر باشند، بیمار نامیده می شوند (یعنی معیار T score آن ها ۵/۲- و کمتر باشد).

لازم به ذکر است که در مورد پوکی استخوان غیر از حالت طبیعی و بیماری، حالت بینابینی هم وجود دارد که استئوپنی (معیار T score آنها ۱- تا ۵/۲- است) نامیده می شود.

* پس با توضیحاتی که راجع به تغییرات تراکم استخوانی در زندگی یک فرد دارید، راجع به افراد زیر ۲۰ سال نگرانی نداریم؟

پوکی استخوان در بچه ها خیلی نادر است، مگر در مبتلایان به بیماری های خاص مانند تالاسمی و یا بیماران پیوندی و یا کودکانی که از کورتون استفاده می کنند. ولی به طور کلی تعیین، تشخیص و پیشگیری پوکی استخوان در کودکان به عهده ی پزشکان متخصص و فوق تخصص می باشد.
* به کورتون اشاره نمودید، پس این دارو هم یکی از عوامل خطر پوکی استخوان است؟

بله. حتماً به مساله پوکی استخوان در افرادی که کورتون مصرف می کنند باید توجه کرد (چه بزرگسالان و چه کودکان)، ولی این به معنای قطع درمان در این افراد نیست.

افرادی که کورتون مصرف می کنند، معمولاً برای درمان بیماری شان به طور قطع به کورتون و مصرف مرتب آن نیاز دارند. فقط در این افراد باید به خطر پوکی استخوان و درمان آن توجه بیشتری داشت.
* لطفاً در مورد عوامل خطر پوکی استخوان هم صحبت می کنید؟

پوکی استخوان دارای عوامل خطری می باشد که به دو دسته ی عوامل خطر اصلی (ماژور) و عوامل خطر فرعی (مینور) تقسیم می شوند. آخرین توصیه های پزشکی بیان می دارند اگر فردی یک عامل خطر اصلی و یا دو عامل خطر فرعی را با هم داشته باشد، باید برای انجام “تست سنجش تراکم استخوان” معرفی شود.

عوامل خطر اصلی عبارتند از:

۱- سن بالای ۶۵ سال (زنان) و بالای ۷۰ سال (مردان)

۲- یائسگی زودرس (زیر ۴۵ سال)

۳- شکستگی استئوپروتیک (شکستگی خودبخودی یا با ضربه خفیف) در بیمار یا بستگان درجه یک

۴- سابقه مصرف کورتون

۵- هیپرپاراتیروئیدی

۶- مشاهده ی استئوپنی (کاهش تراکم استخوان) در عکس رادیولوژی

۷- احتمال زیاد زمین خوردن (مثل افرادی که بیماری های مربوطه به مخچه دارند)
روز جهانی پوکی استخوان

و عوامل فرعی عبارتند از:

۱- بی حرکتی (۶ ماه در رختخواب خوابیده باشد)

۲- کمبود کلسیم و ویتامین D در رژیم غذایی

۳- کمی نور آفتاب

۴- کمبود وزن بیش از ۱۰درصد نسبت به وزن دوران جوانی یا BMI ی کمتر از ۱۹

۵- مصرف سیگار

۶- مصرف هپارین و ضد تشنج ها

۷- بیماری هایی چون هیپرتیروئیدی، کوشینگ، هیپرگنادیسم، دیابت نوع ۱ ، آرتریت روماتوئید و سندرم های سوء جذب

البته توجه به این نکته ضروری است که تجویز تست سنجش تراکم استخوان و تشخیص پوکی استخوان و درمان آن فقط به عهده پزشک می باشد و این پزشک است که با توجه به همه شرایط، لزوم انجام این تست را تأیید می کند.
* پس افراد عادی بدون عامل خطر، نیازی به انجام تست سنجش تراکم استخوان ندارند؟

خیر، مگر این که (چنانکه گفتیم) خانمی بالای ۶۵ سال و یا آقایی بالای ۷۰ سال سن داشته باشد. البته افراد می توانند در مورد لزوم انجام تست سنجش تراکم استخوان برای خودشان با پزشک مشورت نمایند تا اگر نیاز بود اقدام کنند.
* خانم دکتر لطفاً کمی هم راجع به این تست توضیح می دهید؟

ببینید تنها روش قابل قبول، روش DXA (دگزا) محوری است که فرد بیمار روی تخت می خوابد و قسمت مهرها های کمری و بالای ران (لگن) وی را مورد بررسی قرار می دهند. روش های دیگر استاندارد نیست.

برای انجام این تست که در همین مرکز نیز صورت می گیرد، نیازی به تزریق نیست، درد هم ندارد و راحت و آسان است. اشعه آن کم است و حتی با لباس انجام می شود. فقط در ناحیه ای که زیر اشعه قرار می گیرد، نباید شیء فلزی (مثل کمربند) وجود داشته باشد.

این تست ممنوعیت خاصی ندارد، فقط در زنان باردار یا مشکوک به بارداری نباید انجام شود. البته اگر فردی ۲ تا ۳ روز قبل رادیوایزوتوپ مصرف کرده و یا ۴ تا ۵ روز قبل تست رادیوگرافی با ماده حاجب انجام داده باشد، بهتر است این تست را به تأخیر بیندازد، زیرا در تفسیر نتایج، تداخل ایجاد می شود.
* خانم دکتر اصلا چرا پوکی استخوان خطرناک است؟

سوال خوبی کردید. همانطور که می دانید این بیماری، “بیماری خاموش” نیز نام دارد، زیرا تا وقتی شکستگی رخ ندهد، معمولاً متوجه آن نمی شویم. در واقع شایع ترین تظاهر این بیماری، شکستگی مهره به صورت خودبخودی یا با ضربه خفیف است که احتمال کاهش قد و خمیدگی در آن وجود دارد. خطرناک ترین تظاهر این بیماری شکستگی ران و دیگر تظاهرات آن شکستگی های استئوپروتیک ساعد، بازو و… است.

نکته مهم اینجاست که ۵۰ درصد افرادی که شکستگی در آن ها رخ می دهد، از نظر توانایی های کلی هیچ گاه آدم قبلی نمی شوند. ۲۰ درصد این افراد کاملاً ناتوان می شوند (مثلاً روی ویلچر می نشینند) و ۲۰ درصد متأسفانه در همان سال اول از دست می روند.
* لطفاً راجع به شیوع پوکی استخوان توضیحاتی می فرمایید؟
خانم دکتر حمیدی

بله، در آمریکا ۴ درصد کل جمعیت به پوکی استخوان مبتلا هستند.

در کانادا ۸/۱۵ درصد کل زنان بالای ۵۰ سال.

در زنان تای تبار آسیای جنوب شرقی، ۹/۱۳ درصد کل زنان بالای ۵۰ سال.

در ایران ۱۷ درصد زنان و ۹/۵ درصد مردان

در تهران:

زنان ۱۷ درصد و مردان ۹/۵ درصد

زنان و مردان ۵۹ – ۵۰ سال به ترتیب ۳۴ درصد و ۱/۶ درصد

زنان و مردان ۶۹ – ۶۰ سال به ترتیب ۱/۵۷ درصد و ۷/۱۶ درصد
* با توجه به آمار فوق متوجه می شویم که زنان بیشتر در معرض خطر هستند؟

بله. مسلم است. لازم است اینجا چند مورد را یادآور شوم. یکی از عوامل خطر اصلی پوکی استخوان همانطور که ذکر شد یائسگی زودرس (زیر ۴۵ سال) است.

یائسه به فردی می گویند که به طور طبیعی یک سال قاعده نشده باشد. به فردی هم که ۲ ماه است هر دو تخمدان او برداشته شده است، یائسه می گویند.

در آمارها دیده شده بیشترین تغییرات تراکم استخوانی در ۵ تا ۱۰ سال اول بعد از یائسگی اتفاق می افتد.
* برای پیشگیری از این بیماری چه توصیه هایی دارید؟

۱- مصرف مقادیر کافی کلسیم (۱۵۰۰ – ۱۰۰۰ میلی گرم در روز) و ویتامین د (۸۰۰ – ۴۰۰ واحد بین المللی در روز) و در صورت لزوم استفاده از مکمل ها (تحت نظر پزشک)

۲- فعالیت بدنی: ۳۰ دقیقه پیاده روی در روز بسیار مفید است. حتی ایستادن نیز می تواند مفید باشد. البته باید با شرایط بیمار و احتمالاً بیماری های دیگر او تطابق داده شود.
* در مورد کلسیم تقریباً تمام مردم آگاه هستند، برای ویتامین D چه توصیه ای دارید؟

خوب شد به این موضوع اشاره کردید. در مطالعه بسیار گسترده ای که توسط مرکز تحقیقات غدد و متابولیسم دانشگاه تهران در ۵ استان کشور که از نظر عرض جغرافیایی (تابش آفتاب) با هم متفاوت بودند، انجام شد، ۶۰۰۰ نفر از نظر میزان ویتامین D خون و عوامل موثر بر آن و همچنین میزان حداکثر توده استخوانی مورد بررسی قرار گرفتند.

در این مطالعه که شاید بعد از مطالعه ژاپن (که بر روی ۷۰۰۰ نفر انجام شد)، بزرگ ترین مطالعه اندازه گیری سطح ویتامین D در جهان باشد، متوجه شدند که در کشور ما چه در زنان و چه مردان، در هر سن و سالی، با هر میزان زیر آفتاب بودن و با هر پوششی، سطح ویتامین D خون با هم تفاوت معنی داری نداشت که شاید به دلیل آلودگی هوا باشد.

به هر حال این مسئله نشان می دهد که متأسفانه در شهرهای بزرگ ما (به دلیل آلودگی هوا)، نور آفتاب شاید عامل مؤثری در میزان دریافت ویتامین D نباشد.
روز جهانی پوکی استخوان
* درباره درمان این بیماری نیز، اندکی توضیح می دهید؟

سه داروی شایع برای درمان پوکی استخوان مطرح است:

۱- کلسیم

۲- ویتامین D

۳- گروه داروهای بیس فسفونات (از همه مهم تر آلندرونیت)

آلندرونیت یکی از بهترین داروهاست که تقریباً بر روی همه بیماران مؤثر است که مصرف آن به میزان یک عدد در هفته نیز امکان پذیر است.

به هر حال باز هم باید دقت کرد که لزوم درمان و نوع درمان، با توجه به میزان تراکم استخوانی افراد، فقط به عهده ی پزشک است.
* درمان چه مدت طول می کشد؟

مدت درمان ۳ تا ۵ سال است و اصولاً انجام مجدد تست سنجش تراکم استخوان کمتر از ۵/۱ سال توصیه نمی شود. معمولاً ۵/۱ تا ۲ سال پس از شروع درمان، انجام مجدد تست در بیمار توصیه می شود. (در بیماران مصرف کننده کورتون، زودتر انجام می شود).

در صورت بهبودی می توان درمان را حداقل تا ۱ تا ۲ سال دیگر ادامه داد.
* و اما حرف آخر؟

از آنجا که کاهش تراکم استخوان، یک روند طبیعی بدن است سعی ما بر این است و سعی شما هم بر این باشد که در کودکی و جوانی آن قدر این تراکم را بالا ببریم که کاهش طبیعی تراکم استخوان در زمان میانسالی و پیری، منجر به پوکی استخوان نشود.
مریم مرادیان نیری – موسسه تبیان