خلط و مزاج در طب سنتی

خلط و مزاج دو موضوعی است که جزو اصول درمان در طب سنتی محسوب می شود
و افراد علاقمند به طب سنتی باید آن را بشناسند.

خلط چیست؟

خلط ماده ای است مرطوب روان که از غذاها در مرحله نخستین هضم بوجود می آید و به چهار نوع تقسیم می شود:
خلط خونی
خلط بلغمی
خلط صفراوی زرد و صفراوی سیاه
خلط سودائی

پاولف فیزیولوژیست مشهور روسی در انسان چهار نوع خلط یافته است که دقیقاً با اخلاط چهارگانه بالا مطابقت دارد.

به عقیده او تحریک ضعیف و منع ضعیف بیان کننده نوع سوداوی ضعیف است
تحریک قوی و منع ضعیف، نشان دهنده نوع آتشی مزاج صفراوی است.

تحریک قوی همراه با منع قوی بیانگر نوع آرم بلغمی و زنده دل دموی، بر حسب میزان قابلیت تحریک آنها است.

با توجه به اینکه چهار نوع خلط پیشنهادی پاولف با اخلاط اربعه مطابقت دارد می توان امیدوار بود که
علم در آینده بتواند، رطوبت، خشکی، گرمی و سردی بدن را اندازه گیری نماید.

البته برای اولین بار تحقیقی درباره اساس علمی طبیعت سرد و گرم در ایران انجام شده است که
می توانید در مقاله توجیه علمی مزاج شناسی در طب سنتی آن را مطالعه کنید.

مزاج

مزاج کیفیتی است که از واکنش متقابل اجزای ریز مواد متضاد بوجود می آید
در این واکنشهای متقابل بخش زیادی از یک یا چند ماده با بخش زیادی از ماده
یا مواد متخالف با هم می آمیزند (بر هم تأثیر می کنند)
از این آمیزش و تأثیر، کیفیت مشابهی حاصل می شود که آن را مزاج نامیده اند.

میتوان چنین گفت که مزاج عبارت است از:

تأثیر متقابل اثر متضاد عناصر چهارگانه و یا بعبارت دیگر مزاج حالت فعالیت کل بدن یا اجزاء بدن است،
چنانچه گرمی را می توان حالت تجمع انرژی و سردی را حالت کم شدن و تفریق انرژی
و رطوبت و خشکی را بیان کننده حالاتی از ماده دانست.

خلط و مزاج از نقطه نظر علمی

گرمی و سردی مزاج از اصول علمی برخوردار است برای روشن شدن موضوع بشرح زیر می پردازیم.

از اول قرن بیستم پزشکان و دانشمندان اروپا دو موضوع را در دانش پزشکی مورد توجه کامل قرار دادند
و بتدریج که مطالعات و آزمایشات علمی درباره آن پیشرفت کرد،
اهمیت آن روز افزون گردید. یکی از آن دو سلسله اعمال نباتی (سیستم نور و ژتاتیف)
و دیگری غدد مترشحه داخلی است که موضوع علم (آندوکرینولوژی) را تشکیل می دهد،
کلیه اعمال حیاتی و هر گونه فعل و انفعالات شیمایی بدن تحت نظر مستقیم
این دو دستگاه انجام می گردد و هر اختلالی که در کار اعضاء و اجزاء تخلیه بدن بروز کند،
دخالت مستقیم این دو دستگاه در آن محرز است.

و چون خود این دو دستگاه با هم ارتباط بسیار نزدیک دارند
و از لحاظ علمی لازم و ملزوم یکدیگرند بطوریکه می توان گفت یک دستگاه می شوند،
لذا امروز آنها را مجموعاً بنام سیستم نرواندوکرین؛، می نامند.

اعضاء و اجزاء مختلف این دستگاه بزرگ ارمونهای متعددی ترشح می کنند
و اعمال مختلف اعضاء بدن تحت عمل این ارمونها انجام می گردد،
بروز هر عمل حیاتی مربوط بیک سلسله اعمال شیمیایی است و کلیه اعمال حیاتی انجام شده در بدن
تولید حرارت می کند و هر چه فعل و انفعالات شیمایی انجام شده در بدن سریعتر و تندتر انجام شود
حرارت بیشتری تولید می شود و تمام این واکنشها مربوط به فعالیت غدد مترشحه داخلی است.

نقش تیروئید در تولید حرارت سیستم بدن

مقدار حرارت ایجاد شده با تعیین متابولیسم بازال انجام می شود
در بین همه غدد داخلی، غده تیروئید بیش از همه در بالا بردن متابولیسم بازال (سوخت و ساز بدن) فعال است،
بطوریکه هر چه فعالیت غده تیروئید بیشتر باشد متابولیسم بازال بیشتر است.

اگر چند نفر هم سن و هم جنس را انتخاب کنیم و متابولیسم بازال آنها را در نظر بگیریم
مشاهده می شود که نسبت بالا یا پایین بودن متابولیسم بازال در آنها یکسان نیست
و در عده ای بالا، و در تعدادی کم و در افرادی بطور متوسط معتدل می باشد،
می توان گفت که با هم فرق دارد، گر چه همه آنها یکسان از نظر سن و جنس بوده باشند.

معتدل، سرد، گرم

دسته ای که فعالیت غده تیروئید در آنها معتدل است حکمای قدیم آنها را دارای مزاج معتدل می نامند،
در دسته ای که فعالیت غده بیش از حد طبیعی است ، قدما آنها را گرم مزاج می نامند.

در دسته ای که فعالیت غده تیروئید کمتر از طبیعی بوده است، اینها را سرد مزاج گفته اند:

اینجا معلوم می شود که نظریه گرمی و سردی خلط و مزاج تا چه اندازه اصالت علمی متین و محکم دارد.

اکنون می توان گفت هر ماده ای که از خارج وارد بدن می شود چه داروئی باشد و چه غذایی در غدد مترشحه داخلی منجمله روی غده تیروئید اثر خواهد کرد لذا متابولیسم بازال بالا یا پایین خواهد رفت. که نتیجۀ آن ایجاد حرارت یا برودت خواهد شد و قدما هر ماده ای که متابولیسم را بالا برد، گرم و هر ماده ایکه آنرا بحد اعتدال وا دارد معتدل می گوید، در این صورت کلم و کدو و خیار و کاهو که در طبیعت قدیم سرد می باشند متابولیسم بازال را پایین می آورند و تره و شنبلیله که هر کدام بعقیده دانشمندان قدیم گرم محسوب شده اند، متابولیسم بازال را بالا می برند.

با این توجه مبحث گرمی و سردی دارای اهمیت علمی بوده و از اهمیت خاصی برخوردار می باشد.

پیشنهاد مطالعه: چگونه طبع خود را بشناسیم؟

خلط و مزاج اندامها

هر اندامی دارای اعتدال مزاج ویژه خود می باشد و از لحاظ مزاج با اندام دیگر متفاوت است
مثلاً مزاج استخوان وقتی معتدل است که خشکی آن بیشتر باشد.

مغز آدمی موقعی معتدل است که رطوبت زیاد داشته باشد، قلب موقعی در حد اعتدال است که
از حرارت ویژه ای برخوردار بوده باشد و اعصاب وقتی در حد اعتدالند که از سردی مخصوص خود بهره مند شده باشند.

خداوند متعال هر اندام و هر جانواری را مزاجی بخشیده است که به آن سزاوار است و این مزاج با توان و تحمل وی سازگار و باحوال و کردارش متناسب است و مزاج انسان در آفرینش متناسب با نیروی او متناسب با کنش و واکنشهای اوست و بهر اندامی نیروئی داده است که شایسته آن است برخی از اندامها را گرم، عده ای را سرد، تعدادی را خشک و دسته ای را مرطوب آفریده است.

اندامهائیکه دارای مزاج گرمند به ترتیب اولویت بررسی می شود.

۱- گرمترین اندامهای آدمی روان است و نیز دل که خواستگاه روان است.

۲- خون که گرم است.

۳- کبد که شبیه خون لخته شده است.

۴- گوشت که پس از جگر از لحاظ گرمی قرار دارد.

۵- ماهیچه ها که پس از گوشت قرار دارند.

۶- کبد و کلیه هاریال رگهای ضربان دار، رگهای بدون ضربان.

اندامهای دارای مزاج سرد بترتیب اهمیت:

بلغم، پیه، چربی، مو، استخوان، غضروف، زردپی ها، غشاء(شامه) عصب، نخاع، مغز، پوست.

اندامهای دارای مزاج مرطوب

بلغم، خون، چربی، پیه، مغز، نخاع، گوشت، پستان، بیضه ها، ریه ها، جگر، طحال، کلیه ها، ماهیچه ها، پوست.

بعضی از اعضاء فوق دارای مزاجی سد و مرطوب می باشند که در هر دو دسته نام برده شده اند.

اندامهای دارای مزاج خشک:

۱- مو، استخوان، غضروف ها، زردپی ها، شامه، شریانها، وریدها، عصب حرکتی، که سرد و تر و خشک تر از حد اعتدال است.

مزاج در مرحله عمر

خردسالان از روز تولد تا دوران جوانی از نظر مزاج بگرمی نزدیکترند و در حد اعتدال گرمی اند و از نظر رطوبت مزاج پا را فراتر نهاده اند.

اعتدال مزاج نوجوانان بیشتر از اعتدال خردسالان است ولی جوان در مقایسه با خردسالان خشک مزاج تر و در مقایسه با پیران و نوپیران گرم مزاج تر است . تن نوپیران و پیران سرد است (در حد اعتدال).

نشانه های زیر راهنمای حالات مزاجی است:

اگر ماهیچه ها زیاد باشند دلیل بر وجود رطوبت و گرمی خلط و مزاج است
و گواه استواری و استحکام است

اگر گوشت کم باشد و چربی هم نداشته باشد (لاغری) نشان دهنده گرمی و خشکی است.
لیکن چربی و پیه همیشه نشانه سردی هستند.

اگر همراه چربی پیه زیاد باشد و عروق تنگ باشد یعنی برجستگی عروق در کار نباشد
و شخص در هنگام کم غذایی به لاغری گراید و حرارت غریزی او کم شود، دلیل بر مزاج طبیعی و سرشتی است.

کمی چربی و پیه دلالت بر حرارت دارد، زیرا ماده چربی و پیه زاده چربی خون است که
سردی آنرا بند آورده است، از این رو است که چربی کبد کم و روده ها زیاد است.

تن پر گوشت و کم چربی و کم پیه دلیل بر وجود رطوبت زیاد از حد است
اگر بدنی پرگوشت و پرچربی و پر پیه باشد که از حد معمولی زیادی کرده باشد
دلیل بر رطوبت و سردی بیش از اندازه است و چنین بدنی سرد و تر مزاج است،
بدن خنک و بدن سرد مزاجان از لحاظ سستی و تنبلی در درجه اول است و بعد از آن بدنهای گرم و خشک.

بطور خلاصه می توان گفت که:

در چاقان با گوشت زیاد، خلط و مزاج گرم و تر است، در چاقان (چاقها) با چربی زیاد ، مزاج سرد و تر است
در لاغران کم گوشت، مزاج سرد و تر و در لاغران کم چربی مزاج گرم و خشک است.

اگر گرمی و خشکی با هم جمع گردند موی در رستن سریع تر و کلفت تر خواهد شد
کم شدن رشد مو یا توقف آن دلیل بر دو حالت است:

اول آنکه خون در محل رستنگاه (محل رویش خود) کم می شود که در این حال مزاج بسیار تر است

رنگ موی اگر سیاه باشد دلیل گرمی مزاج است موی مایل به زرد دلیل سرد مزاجی است
موی طلائی و سرخ دلیل بر اعتدال مزاج است موی سفید دلیل بر رطوبت و سردی است
همچنانکه در پیران صادق است و یا دلیل بر خشکی شدید است.

بیماریهای خشک کننده می توانند موی را سفید کنند بعقیده ارسطو سفید شدن موی دلیل بر وجود بلغم است
اما باید دانست که تغییرات آب و هوا در شکل و مقدار مو مؤثر است
از این رو دلیل کاملی وجود ندارد که سفید یا کم بود و یا زیادی موی دلیلی بر مزاج مخصوص باشد.

پوست، معرف طبیعت شماست!

پوست نیز می تواند خلط و مزاج صاحب خود را معرفی نماید
بدین طریق که ـ سفید بودن پوست دلیل بر کمبود خون و همراه با سردی مزاج است
اگر سردمزاجی نباشد کمبود یا نبودن خون همراه گرمی و خلط صفراوی است که بر اثر آن رنگ پوست زرد می گردد.

سرخی زیاد پوست دلیل بر وجود خون زیاد و راهنمای گرمی مزاج خیلی زیاد باشد دلیل بروجود صفراست.

پژمردگی رنگ پوست و از زردی به سیاهی زدن آن، نشانه این است که سردی شدید، خون را کم کرده است.

رنگ پوست اسمر (سیاهی که بزردی می زند) پوست را بسوی گرمی راهنمایی می کند.

پوست دارای رنگ بادمجانی دلیل بر سرد مزاجی است و نیز خشک مزاجی زیرا این رنگ نتیجه سودای خالص است.

رنگ گچی، مزاج سرد را می رساند رنگ بلغمی و سردی دلیل بر سردی و تر مزاجی است که
با کمی سودا مخلوط است رنگ عاجی دلیل بر آنست که سرد مزاجی ناشی از باغم است.

قوای نفسانی نیز می تواند راهنمای مزاج انسانی باشد

از این رو:

خشمناکی زیاد بیتابی، آشفتگی، زرنگی، زودفهمی، اقدام سریع، بیشرمی،
سنگدلی، چالاکی، خلق مردانه و غیره دلیل بر گرم مزاجی است و حالات عکس آن دلیل بر سرد مزاجی است.

پایداری در خشم، در آشتی، خیالپردازی، تودار بودن و نظای رآن نشانه خشک مزاجی است،
تأثیرپذیری زودگذر دلیل بر گرم مزاجی است.

گرم مزاجها در خواب می بینند که در آتش می سوند و یا آفتاب زده می شوند
سرد مزاجها در خواب می بینند که رنج می بینند و یا در آب سرد غوطه ورند کسی که خلط زیاد دارد خواب همجنس آنرا می بیند.

علائم ازدیاد یا چیره شدن یکی از اخلاط چهارگانه و درمان آن

چون پایه و اساس این کتاب بر روی حالات چهارگانه مزاجها قرار دارد
و معالجه و طبابت از روی علائم و نشانه های موجود در بدن بیمار شروع می شود
لذا باید دقیقاً مزاج یا حالات کنونی هر بیمار مورد معالجه بخوبی تعیین گردد
و بررسی شود که حال او با کدام یک از اخلاط چهارگانه (خون، صفرا، سودا، بلغم) مطابقت دارد
و کدام خلط در بدن بیمار پیدا شده است که زیادی آن باعث بیماری و ناتوان گشته است،
از این رو در اول کتاب برای روشن شدن مطلب مکرر نام مزاج و اخلاط برده شده است.

متذکر شویم که چون غذاهای وارد شده در بدن باعث پیدایش اخلاط مربوطه خواهد شد
و امتلاء و پر شدن آوندهای بدن از شیره غذاها مزاج یک فرد را تعیین می نمایند
از این روز شناختن غذاها هم اهمیت فراوانی در ایجاد و پیدایش بیماری خواهد داشت
و ازدیاد هر مواد خورده شده ای در بدن ایجاد همانگونه واکنشی را خواهد کرد که مربوط باوست.

با این تعریف معلوم می شود که پیدایش حالات چهارگانه کاملاً مربوط به مواد غذایی وارد شده در بدن است.

این روشنگری بما اجازه می دهد که با تغییر مواد غذایی بتوانیم بیشتر بیماریها را
تغییر یا بهبودی بخشیم و با دادن غذا یا مواد ضد حالت بیماری
وضع مرض و بیماری او بحالت طبیعی برخواهد گشت.

بنظر می رسد که با تغییر دادن حالت خلط بیمار و عوض کردن محیط داخلی بدن (پ، اچ)
می توان در زندگی میکروبها، انگلها و جرم های بیماریزا دخالت کرده آنها را از سیر خود بازداشت.

مثلاً جرم بیماری زائی که قبلاً در محیط قلیایی زندگی می کرده با برگشت محیط زندگی او
بوضع ضد آن (محیط اسیدی) بعلت عدم ناسازگاری با محیط فعلی،
زندگی را از دست خواهد داد یا لااقل در پیشرفت آن رکودی حاصل خواهد شد
و این عملاً در معالجه گیاه درمانی به تجربه رسیده است.

عوض کردن محیط داخلی بدن برای ادامه یک خلط و یا ژرم بیماری زا
بهترین راه مبارزه در پیشرفت بسوی سلامتی است.

یا بهتر بگوییم تغییر ناگهانی حالت بدن از یک خلط و مزاج به خلط دیگر و از محیطی به محیط دیگر
مثلاً سردی را به گرمی مبدل کردن و یا عکس آن، بهترین راه مبارزه و بهترین مانع برای پیشرفت حالت ژرمهای بیماریزا است.

برای مثال:

بیماری مبتلا به سنگ ادراری تناسلی مراجعه می نماید، با بررسی مزاج و محیط داخلی او
از روی علائم ظاهری و معاینان کلینیکی معلوم می شود که او صاحل کدام یک از اخلاط چهارگانه است
و کدام خلط در بدن او غلبه کرده که منجر به ایجاد رسوبات ادراری تناسلی شده است

با عوض کردن آن خلط بیماری زا بوسیله موادی ضد آن رسوبات حاصله از بین خواهد رفت
مثل آبی که یخ بسته باشد و آنرا در محیط گرم قرار دهند و بهمین طریق املاح پیدا شده
در آوندهای بدن آدمی تغییر کده بهبودی یا بیماری پیدا می شود.

طب گیاه درمانی بقدری تابع غذاها و محیط داخلی بدن است که با گفتن قارا دهان ترش و با بردن نام شیرینی، ذائقه شیرین خواهد شد.