انواع مسمومیت

مسمومیت به مجموعه واکنشهایی گفته می‌شود که بعد از آلودگی با مواد مضر سلامتی ، سمهای تولید شده برخی میکروارگانیسمها ، افزایش مقدار یک ماده معمول در بدن ، اتفاق می‌افتد. ریشه لغوی intoxoication  از کلمه یونانی Toxicon به معنای ماده شیمیایی مضر گرفته شده است.

عوامل مسمومیت‌زا

می‌توانند باکتریها ، ویروسها ، برخی انگلها ، فلزات خاص و مواد پروتوزا باشند. این آلودگیها می‌توانند همچنین در انسان ایجاد بیماری عفونی کنند و یا اینکه فقط تحت تاثیر سموم مترشحه آنها ، مسمومیت ایجاد گردد.

در بعضی مواقع مسمومیتها و عفونتها می‌توانند تواما ایجاد گردند. طبق نظریه Park و Harrigan مسمومیتهای ایجاد شده توسط میکروارگانیسمها به مراتب بیشتر از مسمومیتهای شیمیایی اتفاق می‌افتند.

در ممالک متحده آمریکا ، بین سالهای ۱۹۷۷ تا ۱۹۸۱ حدود ۹۵۴ اپیدمی ثبت شده که همگی به علت مصرف غذای آلوده ایجاد شده‌اند.

متاسفانه، در کشورهای جهان سوم و حتی در بسیاری از ممالک اروپایی آمار دقیقی از اپیدمیها و بویژه تعداد انواع مسمومیتها و بیماریهای ناشی از مرف غذای آلوده در دسترس نیست.

بد نیست بدانیم کارشناسان سازمان بهداشت جهان ، مقدار نوزادان شیرخوار و اطفال ، زیر پنج سال را در ۱۹۸۰ در اثر اسهالهای ناشی از مسمومیت ، جان خود را از دست داده‌اند.

انواع مسمومیت

مسمومیت غذایی

طی سال‌های اخیر وقوع مسمومیت‌ها و بیماری‌های میکروبی ناشی از غذا نه‌تنها در کشورهای در حال توسعه بلکه در کشورهای توسعه یافته نیز که از استانداردهای بهداشتی بالایی برخوردارند، به نحو چشمگیری افزایش یافته است.

این نوع مسمومیت‌ها از عمده بیماری‌های جوامع کشورهای مختلف جهان به‌شمار می‌رود. طبق مطالعات انجام شده، همه ساله بیش از هزار میلیون مورد اسهال حاد در بین بچه‌های زیر پنج سال در ممالک آفریقا، آسیا (به استثنای چین) و آمریکای لاتین اتفاق می‌افتد که به مرگ بیش از پنج میلیون نفر منجر می‌شود در حالی که موارد واقعی مسمومیت‌های غذایی ۱۰ تا ۱۰۰ برابر بیشتر از موارد  دیگرگزارش شده است.

بسیاری از میکروب‌ها در گذشته به عنوان عامل مسمومیت غذایی محسوب نمی‌شدند اما اخیراً تحت عنوان میکروب‌های بیماری‌زای پنهان یا نو ظهور شناسایی شده‌اند، اهمیت این میکروب‌ها در ایجاد مسمومیت غذایی روز به روز بیشتر می‌شود به‌ خصوص این‌که برخی از آنها قادرند تحت شرایط یخچالی و در محیط با اکسیژن کم زنده مانده و رشد کنند و برخی نیز حتی با تعداد اندک قادر به ایجاد بیماری هستند که این مورد زنگ خطری جدی برای سلامت مصرف کنندگان مواد غذایی است.

عوامل ایجاد مسمومیتها

میکروب‌ها مسئول بخش عمده‌ای از مسمومیت‌های غذایی هستند، هرچند که در این میان نباید آلودگی غذا با انواع مواد افزودنی، فلزات سنگین (مانند سرب، آرسنیک، جیوه و کادمیوم)، باقی‌مانده سموم دفع آفات نباتی و همچنین سایر مواد سمی‌ که در مراحل تولید، نگهداری و فرآوری غذا ایجاد می‌شوند (مانند نیتروزامین و آفلاتوکسین) را از نظر دور داشت.

غذاهای مسموم کننده معمولاً بو یا مزه ناخوشایندی ندارند، اما پس از مصرف علایم بالینی بسیار حادی ایجاد می‌کنند.

میکروب‌هایی که مواد غذایی را آلوده می‌کنند با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند اما همین موجودات زنده میکروسکوپی تحت شرایطی خاص می‌توانند با تولید سموم ویژه‌ای در مواد غذایی، مسمومیت‌های بسیار خطرناکی ایجاد کنند که برخی از آنها می‌تواند کشنده باشد، هرچند که اغلب این مسمومیت‌ها معمولاً ظرف ۲۴ ساعت برطرف می‌شوند.

سالمونلاها، کلستریدیوم بوتولینوم، کلستریدیوم پرفرنژنس، استافیلوکوک طلائی، اشریشیا کلی، شیگلا، یرسینیا و باسیلوس سرئوس  از جمله باکتری‌هایی هستند که به‌طور معمول در ایجاد انواع مسمومیت‌های غذایی نقش دارند.

در مقایسه با باکتری‌ها، نقش ویروس‌ها در ایجاد بیماری‌های غذایی کمتر مورد توجه قرار گرفته است که شاید دلیل عمده آن مربوط به مشکلات تکنیکی برای جداسازی ویروس‌ها از مواد غذایی و کشت آنها باشد.

انگل‌های تک‌یاخته‌ای نیز قادر به رشد در مواد غذایی نیستند ولی کیست آنها می‌تواند به مدت طولانی در غذا به حیات خود ادامه دهد که از میان آنها می‌توان به آمیب آنتاموبا هیستولیتیکا، ژیاردیا و کریپتوسپوریدیوم اشاره کرد. حضور قارچ‌ها نیز در مواد غذایی از نظر تولید مواد  سمی‌ موسوم به مایکو توکسین‌ها حائز اهمیت است.

مسمومیت با سالمونلا

سالمونلوزیس نام عفونتی است که به‌وسیله باکتری سالمونلا ایجاد می‌شود. از جمله مواد غذایی که این نوع مسمومیت در اثر مصرف آنها دیده شده است عبارتند از: گوشت، مرغ، تخم‌مرغ، ماهی دودی و شیر خشک.

به گفته کارشناسان بهداشت مواد غذایی، احتمال آلودگی غذاهایی که پروتئین بالایی دارند (مانند شیر و صدف خوراکی) با گونه خاصی از این باکتری به نام سالمونلا تیفی (عامل تب تیفوئید) بسیار محتمل است.

همچنین پس از مصرف غذاهای پخته‌ای که قبل از مصرف مجدد خوب گرم نشده‌اند یا سرد مصرف شده‌اند، ممکن است این نوع مسمومیت بروز نماید.

به گفته پزشکان، علایم و نشانه‌های این مسمومیت با تأخیر ظاهر می‌شود و ممکن است ۱۲ تا ۲۴ ساعت بعد از مصرف غذای آلوده، علایم در فرد مسموم بروز کند. علایم و نشانه‌های این مسمومیت شامل تب، خستگی، سردرد، تهوع، استفراغ، اسهال آبکی شدید، ضعف، درد شکم و کم شدن آب بدن است.

 

مسمومیت با کلستریدیوم بوتولینوم

بوتولیسم از جمله  مسمومیت‌های غذایی شدید و کشنده است که توسط سم حاصل از کلستریدیوم بوتولینوم، که یک باکتری بی‌هوازی است، ایجاد می‌شود. این باکتری ممکن است در فراورده‌های غذایی و غذاهای خانگی که به‌صورت غلط  تهیه شده‌اند و یا در شرایط غیر بهداشتی و نامناسب نگهداری می‌شوند، ایجاد شود.

به گزارش ستاد مرکزی اطلاع‌رسانی داروها و سموم وزارت بهداشت، برخی از مواد غذایی که این نوع مسمومیت در اثر مصرف آنها دیده شده است عبارتند از: سوسیس، کالباس، کنسرو ماهی، کنسرو ذرت، کنسرو لوبیا، کشک خانگی و عسل خام خالص (بوتولیسم نوزادان). به همین دلیل است که پزشکان مؤکداً به مادران  نوزادان زیر یک سال توصیه می‌کنند که به آن‌ها عسل ندهند.

بوتولیسم اگرچه نادر است ولی اغلب کشنده است. علایم و نشانه‌های این مسمومیت با تأخیر ظاهر می‌شود، یعنی ممکن است ۱۲ تا ۲۴ ساعت بعد از مصرف غذای آلوده، علایم در فرد مسموم بروز کند.

علایم و نشانه‌های بوتولیسم شامل تاری دید، دوبینی، افتادگی پلک فوقانی، عدم توانایی حرکتی، اختلال تکلم، لکنت زبان، سختی بلع و خشکی و درد گلو است. سایر علایم  می‌تواند به صورت خشکی دهان، یبوست، بند آمدن ادرار (احتباس ادراری) بروز کند.

بیمار معمولاً هوشیار و بدون تب می‌باشد. مهمترین اقدام درمانی در این مسمومیت تجویز سریع «ضد سم» در مراکز درمانی است که در صورت عدم درمان ممکن است فرد مسموم در اثر فلج تنفسی فوت کند.

مسمومیت با استافیلوکوک طلایی

به گفته بسیاری از کارشناسان این نوع مسمومیت غذایی نیز به اندازه سالمونلوزیس شایع است. علت اصلی این مسمومیت تولید نوعی سم روده‌ای توسط گروه خاصی از باکتری استافیلوکوک طلائی است.

بررسی‌های انجام شده نشان داد که مصرف شیر و سایر خوراکی‌های آلوده مهمترین علت بروز این بیماری است.

آلودگی غذا می‌تواند در اثر تماس ترشحات بینی، گلو و دست افراد آلوده به میکروب ایجاد شود و به همین دلیل است که افرادی که در زمینه تهیه و تولید مواد غذایی فعالیت می‌کنند باید دارای کارت بهداشتی سلامت باشند چون مواد غذایی پس از پختن و در حین برش یا خرد کردن می‌تواند به این باکتری آلوده شود.

فراورده‌های گوشت و مرغ، سس‌ها، آبگوشت، شیرینی‌های خامه‌ای یا کرم‌دار، سالاد ماهی، شیر، پنیر و به‌طور کلی غذاهای با محتوای پروتئینی بالا از جمله  مواد غذایی هستند که مسمومیت با استافیلوکوک طلایی در آن‌ها گزارش شده است.

علایم و نشانه‌های این  مسمومیت عبارتند از: استفراغ ناگهانی، دردهای شکمی‌ و اسهال که در موارد حاد ممکن است خون و بلغم در مدفوع ظاهر شود. در این نوع مسمومیت بر خلاف نوع سالمونلایی تب نادر بوده و مرگ کمتر روی می‌دهد.

مسمومیتهای ناشی از مواد دارویی و شیمیایی

مواد خارجی یافت شده در غذاها که امکان دارد ایجاد مسمومیت بنماید فقط محدود به میکروارگانیسمها و سایر عوامل بیولوژیک و سموم مترشحه از آنها نمی‌شود بلکه انواع مواد شیمیایی و داروهایی که به نوعی مواد غذایی را آلوده می‌کنند نیز می‌توانند ایجاد مسمومیت کنند.

عوارض ناشی از این دسته مسمومیتهای ناشی از مواد غذایی اغلب در دراز مدت تظاهر می‌یابد. و با استعمال و کاربرد داروها و مواد شیمیایی امکان اینکه انسان در کل عمر خود در معرض مسمومیت قرار بگیرد امکان پذیر می‌باشد.

اکثر این داروها و مواد شیمیایی مثل انواع آنتی بیوتیکه ، داروهایی مثل کوکسیدیوستاتیک و یا تیرئوستاتیک ، برخی هورمونها ، داروهای آرام بخش ، هر کدام با مصرف خاص به دامهای مورد مصرف انسان تزریق شده یا به عنوان مکمل غذایی توسط آنها مصرف می‌شود که بقایای اینها در انسان می‌توانند سرطان‌زا ، موتاژن و یا حتی تراتوژن و نیز آلرژی‌زا و یا مسموم کننده باشند.

به عنوان مثال ، داروهای تیرئوستاتیک ، به علت پایین آوردن میزان فعالیت غده تیروئید مانع سوخت و ساز کامل در بدن دامها شده و وزن آنها بالا می‌رود ولی همین باعث شده کیفیت گوشت این دامها پایین آمده و ضمنا سریع فاسد شوند. به خاطر همین استفاده از این داروها ، در کشورهایی مثل آلمان ، ممنوع است و صرفا جهت درمان بکار برده می‌شود.

مسمومیتهای ناشی از فلزات سمی

برخی فلزات سنگین مثل آهن جهت حیات ضروری می‌باشند. در حالی که بقیه مثل سرب در همه ارگانیسمها وجود دارند اما هیچ هدف بیولوژیک سودمندی را دنبال نمی‌کنند. فلزات سنگین موجود در محیط مثل جیوه ، خطری برای ارگانیسمهای جاندار محسوب می‌شوند.

بعضی از قدیمی‌ترین بیماریهای انسان را می‌توان به مسمومیت با فلزات سنگین در رابطه با توسعه معادن فلزات ، تصفیه و استفاده از آنها نسبت داد. حتی با وجود شناخت فعلی از خطرات فلزات سنگین ، میزان وقوع مسمومیت در حد قابل ملاحظه‌ای باقی مانده و نیاز به اقدامات پیشگیری کننده و درمان موثر همچنان احساس می‌شود.

هنگامی که مسمومیت با فلزات روی می‌دهد، ملکولهای شلات کننده تجویز می‌شوند تا با اتصال به فلز ، رفع آن از بدن تسهیل گردد. به عنوان مثال ، مسمومیت ناشی از تتراتیل سرب یا تترامتیل سرب که در برخی از انواع بنزینها به عنوان ضربه‌گیر بکار گرفته می‌شود، از طریق پوست، گوارش و تنفس جذب بدن شده و در بافتهای نرم بویژه کبد و دستگاه اعصاب مرکزی توزیع می‌گردد و موجب بی‌خوابی، توهمات، هذیان، لرزش و تشنج می‌شود و در آخر، ممکن است سبب مرگ شود.

امروزه با افزایش مصرف بنزین فاقد سرب، این نوع مسمومیت نیز رو به کاهش است.

مسمومیتهای ناشی از مواد دفع آفات و حشره کشها

این مواد با هدف افزایش میزان محصولات کشاورزی بکار برده می‌شود.

اما در کنار مزایای استفاده این مواد معایبی نیز وجود دارد که مهمترین آنها باقیماندن این سموم در علوفه و بدن دامهای مختلف و نهایتا انسان می‌باشد.

مصرف علوفه توسط دامها ، موجب آلوده شدن شیر و گوشت آنها می‌گردد.

تعیین حد مجاز آلودگی به مواد دفع آفات و ارزشیابی آن کار دشوار و مستلزم انجام آزمایشهای متعدد است.

برخی از اینها تحت تاثیر باران ، نور آفتاب ، تغییرات فیزیکوشیمیایی و آنزیماتیک دائما در حال تغییراند. به خاطر همین ، در ارزشیابی باید مواد حد واسط را هم در نظر گرفت که برای اینکار هم از مواد رادیواکتیو استفاده می‌کنند.

مسمومیت ناشی از مواد پرتو زا

کلیه مواد غذایی با منشا گیاهی و دامی حاوی عناصر طبیعی‌اند، اما پخش مواد پروتوزا در محیط و انتقال آن به گیاهان و دامها، راهی را برای آلوده سازی بدن انسان بوسیله این مواد پرتوزا باز می‌کند که این مواد پرتوزا به علت قدرت یونیزاسیون بالای خود موجب اختلالاتی در ساختار ملکولی و اعمال فیزیولوژیک سلولهای و بافتهای بدن شده، انهدام بافتی، تومورهای سرطانی، خونریزیهای مخاطی و بسیاری از عوارض جنبی دیگر را سبب می‌گردند.

وجود هر کدام از این اختلالات، ممکن است به ایجاد مسمومیت نیز بیانجامد.

به خاطر همین اقدامات لازم را جهت پیشگیری از آلودگی گیاه و دام انجام داد از آنجمله، افزودن ایزوتوپهای مقاوم به خوراک دامها که با عناصر رادیوایزوتوپ به رقابت می‌پردازند، تا از میزان جذب آنها توسط ارگانیسم کاسته شود. یا اینکه با نگهداری طولانی گوشت، صبر کرد تا نیمه عمر رادیوایزوتوپ ها تمام شود.

علائم آن

بر حسب نوع مسمومیت علایم هم فرق می‌کند.

خواب آلودگی یا کما (در مسمومیت با مواد مخدر) ، شکم درد ، استفراغ و اسهال (در مسمومیت با تحریک کنندگان روده‌ای) ،‌ افزایش بزاق دهان ، انقباض و کوچک شدن مردمک چشمها (در مسمومیت با حشره کشها) ، سوختگی اطراف لب و دهان (در مسومیت با مواد سفیدکننده) ، اسپاسمهای عضلانی (در مسمومیت با استریکنین) ، تشنج (در مسمومیت با محرکهای سیستم عصبی) ، ریزش عرق و تند شدن تنفس (در مسمومیت با داروها اعصاب) ، صورتی شدن رنگ پوست (در مسمومیت با منواکسید کربن) ، تاولهای پوستی (در مسمومیت با منواکسیدکربن و داروهای ضد افسردگی).

اقدامات اساسی انواع مسمومیت

تحقیق کنید چه ماده‌ای باعث مسمومیت شده است.

اگر نشانه‌هایی از سوختگی اطراف دهان بود و به او به آهستگی ، یک لیوان آب یا شیر بدهید.

مصدوم چه بیهوش باشد چه هوشیار در وضعیت رکیاوری (شکم به طرف زمین) قرار بدهید.

ظروفی که ماده سمی در آن بوده را همراه با مصدوم به بیمارستان ببرید.

هیچگاه تلاش نکنید فرد مسموم استفراغ کند.

اگر بیهوش شده است هنگام تنفس مصنوعی مطمئن شوید که دهان او از مواد سمی پاک شده در غیر اینصورت از بینی تنفس مصنوعی بدهید.