خود روان درمانی

“چهره ترس را چگونه رقم می زنید؟ شما از چه می ترسید؟ از صحبت کردن در برابر جمع، تغییر شغل، تنهایی، پیری، خاتمه دادن به یک رابطه؟ مانعی ندارد. به جمع ما بپیوندید. از هر چه که می ترسید این کتاب به شما فنونی خواهد آموخت که با توانایی بیشتر به هر موقعیتی در زندگی خود مسلط شوید…”

از کتاب بترس ولی انجام بده نوشته سوزان جفرز نویسنده آمریکایی.

“دیگر لازم نیست یک قربانی باشید، هرگز. مطالب این کتاب در مورد اشخاصی است که می خواهند از بازیچه شدن به دست دیگران جلوگیری کنند. که می خواهند روی این کره خاکی به طور آزاد و رها حرکت کنند…”

از کتاب سررشته زندگی را به دست گیرید نوشته وین دایر نویسنده آمریکایی.

اینها نمونه هایی هستند از کتابهای “خود روان درمانی” یا روانشناسی برای عامه که سالیانه صدها هزار نسخه از آنها در سراسر جهان به فروش می رسد و چند سالی است که در ایران هم بازار داغی پیدا کرده اند.

گردآورندگان کتابهای خود روانی درمانی با عنوانهایی مانند “مشاور خود باشید” (شیلا دینو) و “غلبه بر فشارهای روانی” (جکی شوارتس) می گویند یافته های روانشناسی علمی را با زبانی ساده و قابل استفاده برای زندگی روزمره در دسترس افراد غیر متخصص قرار داده اند.

اما عرضه کنندگان این نوع کتابها همواره در ارتباط مستقیم با مراکز علمی روانشناسی نیستند.

علی علمی از نشر پیکان، که در زمینه انتشار کتابهای خودیاری در روان درمانی فعالیت دارد، می گوید: “ما با این مراکز ارتباط نداریم. تیراژ کتابهای ما، که بیشتر به موضوع روابط خانواده می پردازد، از دو هزار تا پنج هزار نسخه است که گاهی تا چهار پنج بار در سال تجدید چاپ می شوند. انتخاب کتابها هم عمدتا به سلیقه مترجمان است.”

گسترش روز افزون افسردگی در ایران، که گزارشهای پراکنده ای از آمار آن در رسانه های گروهی این کشور منتشر می شود، روانشناسان داخلی را نگران کرده است. حتی برخی از آنان اختلالات روانی در سطح جامعه ایران را یک فاجعه توصیف کرده اند.

بیماری افسردگی علائم متعددی دارد. از جمله این علائم می توان به احساس بی ارزشی یا گناه و تفکر درباره خودکشی اشاره کرد.

اما افراد افسرده احتمالا بیش از آن بیمار هستند که تمایل به خواندن کتابهای روانشناسی داشته باشند.

در مقابل کسانی که افسرده نیستند اما وضعیت روحی خود را هم مطلوب نمی دانند از کتابهای خود روان درمانی به عنوان ابزاری برای حل معضلات روحی استفاده می کنند.

نادره دندانپزشک در تهران می گوید: “یکی از کتابهایی که من خوانده ام ترجمه شفای زندگی -نیروی درون از لوئیز هی نویسنده آمریکایی است. این کتاب خیلی روی من اثر داشت چون زمانی که شروع به خواندنش کردم مشکلات روحی زیادی داشتم و این کتاب به من این قدرت را داد که به عنوان یک شخص تنها می توانم در برابر مشکلاتم خودم تصمیم بگیرم و تا آخرین مرحله هم خود من به تنهایی پای تصمیمم چه خوب، چه بد بایستم و مقاومت کنم.”

شیوا مهندس صنایع غذایی در تهران می گوید از چهار پنج سال پیش خواندن کتابهای خود روان درمانی را آغاز کرده است.

شیوا می گوید: “در آن زمان در درونم احساس خلا می کردم. وقتی به کتابهای خود روان درمانی مراجعه کردم دیدم به مشکلات من می پردازند. اکنون نیز به خواندن این کتابها ادامه می دهم چون می توانم در هر زمان به آنها مراجعه کنم و آن طور که می خواهم از راهنمایی آنها استفاده کنم.”

شیوا در ادامه می گوید: “گاهی تحمل مشکلات سخت است و یکی از دلایل آن احساس تنهایی است. ولی برای من خیلی جالب بوده که یک نویسنده خارجی که مخاطبین او متعلق به جامعه ای دیگر هستند همان مشکلات روحی من را مورد بررسی قرار داده است. گویی این کتابها داستان زندگی من را تعریف می کنند. پس من تنها نیستم و حتی مشکلات من عمومیت دارد.”

اما بسیاری از کارشناسان بهداشت روانی معتقدند کتابهای خود روان درمانی نمی توانند جایگزین درمانهای تخصصی روانشناسی شوند.

اعظم قاریان روانشناس در ایران می گوید: “افرادی که به دنبال این گونه کتابها می روند به دنبال کسی یا چیزی هستند که به آنها برای رفع نیازهای درونی که احساس می کنند، کمک کند. یعنی انگیزه لازم را دارند و به دنبال کمک هم می روند، اما به نظر می رسد درست راهنمایی نمی شوند. در جامعه ایران به اشتباه جا افتاده است که این کتابها می توانند همان کاری را بکنند که یک روانکاو یا روانپزشک می تواند انجام بدهد. این افراد تصور می کنند که می توانند ضمن محفوظ نگاه داشتن اسرار خود بدون مراجعه به متخصص و در واقع به تنهایی مشکلات روحی روانی خود را با کمک این کتابها حل کنند. البته شاید درصد بسیار کمی گمشده ای را که دارند در این کتابها پیدا کنند، اما تعداد آنها بسیار محدود است.”

موضوع دیگر این است که کتابهای خود روان درمانی عمدتا توسط نویسندگان غربی و بر اساس مفاهیم فرهنگی و دینی متداول در غرب تالیف شده اند.

اما، گیتی خوشدل، از جمله مترجمان و صاحب نظران در زمینه کتابهای خودشناسی و خودسازی در ایران، انتقال و انطباق این مفاهیم در جامعه ایران را دشوار و یا سد راه دوستداران این گونه کتابها نمی داند.

خانم خوشدل می گوید: ” همانطور که من و یک سیاه پوست به جز بافت نسوجی پوستمان از دید یک پزشک یکی هستیم، ادیان هم در زیر پوسته ظاهری اشان یکی هستند. اگر آفریننده این ادیان یک خالق است پس باید این داستان را طوری دیگری دید.”

اما برخی از خوانندگان کتابهای خود روان درمانی استفاده از فنون و راهنمایی های این کتابها را با توجه به واقعیات و مشخصه های جامعه ایران آسان نمی دانند.

نادره دندانپزشک در تهران می گوید: “آدم به واقعیتهایی در زندگی می رسد که می بیند نمی تواند حرفهای این کتابها را پیاده کند. توی جامعه ما، من به عنوان یک زن نمی توانم آن کاری را که یک زن در جامعه اروپایی یا آمریکایی می کند انجام دهم. یک نویسنده غربی از مشکلات جامعه خودش با خبر است اما او در کشور ما نبوده و مشکلات ما را نمی شناسد.”

الگوبرداری از جامعه های غربی

در همین حال، بازار کتابهای خود روان درمانی در آمریکا و اروپا، که در واقع خاستگاه این نوع کتابها محسوب می شوند، با گذشت سالیان هنوز پررونق است. بنابر یک نظرسنجی در سال ۲۰۰۳ میلادی فقط در بریتانیا ۴۰۰ هزار نسخه از کتابهای روانشناسی به فروش رسیده است.

جامعه شناسان معتقدند بسیاری از جریان های اجتماعی که در غرب ظهور می کنند در جوامع غیرغربی نیز پیروان خود را پیدا می کنند.

رسول نفیسی، جامعه شناس مقیم آمریکا که در امور جوانان ایران پژوهش می کند، می گوید فرهنگ خود روان درمانی از جمله این جریانهاست که با فاصله یک یا دو دهه پس از آمریکا در ایران جایگاهی پیدا کرده است.

آقای نفیسی می گوید: “در جوامع متمدن بحران منابع تغذیه روحی و روانی وجود دارد که همین بحران هم در ایران در حال رخ دادن است. این بحران خاصی نیست بلکه بحران تمدن جدید است و اگر بگویم ایران جامعه مدرنی نیست اشتباه کرده ایم. فقط لازم است که به درصد افراد باسواد و شهرنشین ایران نگاه کنیم تا بپذیریم که این کشور یک جامعه مدرن قلمداد می شود. کتابهایی که براساس روانشناسی توده گیر (که در آمریکا به پاپ سایکولوجی معروف است)، تهیه می شوند و احتمالا ریشه علمی هم ندارند، بیشتر برای تغذیه آنی و فوری نیازهای جوانها طراحی شده اند. موجها و کششهای دوره ای (trend) که در آمریکا رخ می دهد تاچندی پیش در ارتباط با همین کتابهای خود روان درمانی بود. اما در یک دهه گذشته موج جدیدی در ارتباط با مسائل مربوط به تغذیه و رژیم غذایی در آمریکا در جریان بوده است. به نظر من چون میان نخبگان ایرانی و آمریکایی ارتباط وسیعی وجود دارد، به زودی ما شاهد همین موج در ایران خواهیم بود.”

با بالا گرفتن تب کتابهای خود یاری در روان درمانی شماری از ایرانی ها اقدام به تشکیل دوره هایی در همین زمینه در شهرهای بزرگ ایران کرده اند.

این دوره ها، که توسط افراد و موسسات متعدد برپا می شوند، به موضوعات متفاوتی می پردازند.

تقویت حافظه، کمک به یادگیری برای محصلان و دانشجویان، یوگا، مدیتیشن، خنده درمانی، فنون موفقیت و قیافه شناسی و ارتقا خلاقیت و حتی کلاسهای زبان از جمله کلاسهای آموزشی هستند که در این موسسات تدریس می شوند.

دست اندرکاران این دوره ها می گویند که غالب شرکت کنندگان در این کلاسها از آنها بهره فوری می برند، اما موفقیت در دوره های جانبی مانند قیافه شناسی بسته به علاقه و سلیقه افراد است.

در حالی که قیمت کتابهای خود روان درمانی از ۴۰۰ تا ۴۰۰۰ تومان است، شهریه دوره های آموزشی در همین زمینه می تواند از ۳۰ هزار تا ۱۰۵ هزار تومان باشد.

گردانندگان و مدرسان این دوره ها، که خود ادعا می کنند با خواندن کتابهای خودسازی متحول شده اند، معمولا فارغ التحصیل رشته های غیرروانشناسی هستند.

این افراد از دید برخی از شرکت کنندگان نه فقط یک مدرس بلکه ناجی آنان از آلام زندگی هستند.

اعظم قاریان روانشناس در تهران می گوید: “البته این کلاسها مراجعین مناسبی هم دارند و برخی با شرکت در این کلاس ها عامل کمک دهنده به خود را پیدا می کنند. اما درصد این افراد کم است و بیشتر افراد نا امید از این کلاس ها برمی گردند. بعضی از مراجعین، که در این کلاسها شرکت کرده اند، می گویند این کلاسها بیشتر جنبه شعار دادن دارد و ما سودی نبرده ایم. افرادی که به شدت وابسته به این کلاسها می شوند در واقع افراد وابسته ای هستند و دوست دارند به تکیه گاهی بچسبند. فقط لازم است یک جلسه در این کلاسها شرکت کنیم تا متوجه انگیزه آنها بشویم. من اصلا موافق این کلاسها نیستم اما بالاخره یک عده دارند از این طریق امرار معاش می کنند.”

در کنار این نمونه های افراطی که متخصصان معمولا برای کمک به آنان استفاده از دارو و روانکاوی را توصیه می کنند، بسیاری خواندن کتابهای خودیاری را سفری در خودشناسی و نه داروی مسکن برای تخفیف علائم اختلالات در بهداشت روانی می دانند.

گیتی خوشدل می گوید: “واژه خودشناسی یعنی شکافتن خود و تمام زوایایی از وجودمان که می خواهیم بشناسیم. چگونه چنین اقدامی می تواند فقط یک مسکن برای روحمان باشد. به نظر من خودشناسی یکی از درنده ترین جراحی ها و آن هم بدون بیهوشی است پس چطور می توانیم آن را یک مسکن بدانیم. در واقع لطف خداوند بوده که ما انسانها بتوانیم یک بار دیگر با خود واقعی مان آشنا بشویم.”

سوء استفاده از نیازهای روحی افراد

مباحثی گسترده و جذاب مانند خودشناسی زمینه ای مستعد برای افراد فرصت طلب و سودجو و مایه نگرانی علاقه مندان واقعی به این گونه مطالب بوده است.

در ایران، در کنار کتابهای خود روان درمانی، کتابهای فال و پیشگویی آینده و تقدیر گسترش زیادی داشته که گاه ارتباط آنها با هم را سوال برانگیز کرده است.

منصور همایونی نژاد، مدیر مسئول موسسه سالم اندیشان می گوید او و همکارانش از منابعی مانند قرآن، دیوان حافظ، ایی چینگ (که به کتاب تقدیرات شهرت دارد) و ورق ترو (که عموما برای فال گیری استفاده می شود) به عنوان راهگشایی برای پیشگیری از بروز و درمان اختلالات روانی استفاده می کنند.

آقای همایونی نژاد می گوید: “عده ای که نمی دانند کتابهایی مانند ایی چینگ و ترو و به طور کلی موضوعاتی که در حوزه متافیزیک و فراروانشناسی هستند و علم هنوز نتوانسته آنها را اثبات کند، در واقع چه هستند و یا این که می خواهند درآمدی داشته باشند، این کتابها را به خرافه می کشند. من برای سوالاتم از تمام این چهار کتاب جواب مشترکی دریافت می کنم. یعنی آن چیزی را که می پرسم کتاب قرآن به یک زبان و کتاب ایی چینگ دقیقا همان را با زبانی دیگر پاسخ می دهد. از آنجایی که هر کسی دوست دارد مطالب عرفانی را به یک زبان بشنود، ما در دوره هایمان این مطالب را به افراد مختلف به زبان خودشان می گوییم. فرضا اگر کسی اصلا قرآن نمی خواند با زبان خودش او را به مسیر قرآن می آوریم. حالا می توانیم به این جریان با دید منفی یا با دید مثبت نگاه کنیم.”

رسول نفیسی، جامعه شناس، درباره این نوع نگرش و آثار آن در جامعه می گوید: “ایرانی ها زمانی تمام جوابهای خود را در بوستان سعدی، مثنوی و کتب حافظ و خیام و نهج البلاغه جستجو می کردند و اینها همواره منابعی برای سیراب کردن مردم در ایران بوده اند و خواهند بود. اما نسل جوانی که در ایران در ربع قرن اخیر رشد کرده اند، نسبت به تفکر در سنت بدبین است چون دولت منادی سنت شده است. معمولا وقتی دولتها بخواهند مسائلی را به زور به مردم تفهیم کنند مردم بازتاب منفی خواهند داشت. اکنون مردم به سوی یک نوگرایی سطحی گرایش پیدا کرده اند و از سنت بسیار قوی و زیبایی که در ادبیات ایران و صوفیه وجود دارد فاصله گرفته اند. جای تعجب نیست که جوانان به سوی کتابهایی می روند که نه ریشه علمی و نه تاریخی دارد بلکه فقط منادی یک نوع تجدد است. این مقوله در دیگر حوزه ها مانند فلسفه و ادبیات نیز دیده می شود که توجه جوانان معطوف مسائل فوق مدرن و نوعی گریز از سنت است. آنان همچنین به کتابهای خود روان درمانی و درویشی گری مدرن، که بیشتر به دنبال درویشهای هندی است، جلب شده اند. اینها منابعی بی ریشه و متعلق به جامعه فوق مدرن هستند که در ایران جذابیت پیدا کرده اند.”

اما، گرچه عمده خوانندگان کتابهای خود روان درمانی در ایران جوانان هستند اما گروه های سنی بالاتر که ظاهرا باید با سنتها انس بیشتری داشته باشند نیز جذب این گونه کتابها شده اند.

آقای نفیسی می گوید: “دنیوی گری که در جوامع مدرن به تدریج حاصل شد در ایران پس از انقلاب اسلامی، که دین به عنوان یک مسئله سیاسی مطرح شد و دولت و دین یکی شدند، به سرعت زیادی صورت گرفت. به نظر می رسد این روند در خشک کردن منابع تغذیه روانی جامعه تاثیر فوری داشته است و این شاید یکی از دلایلی است که مردم به سمت این گونه کتابها سوق پیدا کرده اند. شاید در گذشته دین سنتی در مقایسه با آنچه دین دولتی نامیده می شود در تسهیل مسائل روانی مردم اثر بیشتری داشت. در هر حال، این پدیده یک پدیده شهری و یک پدیده جامعه مدرن است و برای طبقه متوسطه تحصیلکرده بیشتر از افراد روستایی یا بی سواد یا افراد کم درآمدتر جامعه مصداق دارد.”

در حالی که برخی بر این عقیده اند که امید به زندگی در سطح جامعه ایران، به ویژه در میان جوانان، بسیار کم است و طالبین کتابهای خود روان درمانی در واقع با خواندن آنها فقط سعی دارند مشکلات خود را آسانتر تحمل کنند، دسته ای دیگر می گویند نیاز به این نوع مطالب یک مقوله جهانی است و نه تنها زمان برای ظهور این کتابها آماده بوده است بلکه این کتابها توانسته اند در پاسخگویی به این نیازها موفق باشند.