بررسی انواع مزاج (طبیعت) در طب سنتی

انواع مزاج و علائم هر یک را در ادامه بررسی خواهیم کرد.

کسانی که طبیعت گرم و مرطوب دارند افراد پرخون هستند و حجم خون در بدنشان بیش از حد معمول است و به همین دلیل به راحتی چهره شان سرخ و برافروخته می شود. زود عصبانی می شوند، گرمایی هستند، عرق زیادی می کنند و حالت برافروختگی، کلافگی و سنگینی روی سینه دارند.

طب سنتی ایرانی، طبی دیرینه و ریشه دار است.

از گذشته های دور تا به امروز که ایرانیان به علوم جدیدی در پزشکی دست یافته اند، بیماری یکی از محوری ترین دغدغه های آن ها بوده است. ایرانیان قدیم نه فقط در معماری، هنر و ادبیات سرآمد عصر خود بوده اند بلکه در علوم طبیعی نیز دستاوردهای چشمگیری داشته اند. آن چه بسیاری از ما امروزه از زبان پدربزرگ ها و مادربزرگ ها درباره تغذیه، درمان دل درد، قولنج کودکان و… می شنویم، در واقع حاصل علم آموزی اجدادمان است.

چند سالی است که توجه به طب سنتی و دستاوردهای بی بدیل آن در سلامت جسمانی و روانی بیشتر شده است و اهمیت آن روز به روز آشکارتر می شود. صفحه خانواده و سلامت براساس رسالت همیشگی خود که اطلاع رسانی و فرهنگ سازی در زمینه سلامت و مباحث مربوط به آن است، این بار هم با یکی از محققان و پژوهشگران طب سنتی گفت وگو کرده است که در پی می آید.

طب سنتی و طب اسلامی

طب سنتی یکی از بزرگ ترین دستاوردهای ایرانیان است که دانستن اصول آن در حفظ سلامت و پیشگیری از بیماری ها نقش اساسی ایفا می کند.

دکتر رضا منتظر محقق و پژوهشگر طب سنتی در گفت وگو با خراسان ضمن تبیین تفاوت های طب سنتی و اسلامی چنین می گوید: از نظر تاریخی طب سنتی در ابتدا از ایران شروع شد و در گذر زمان به یونان رسید و با تلاش بقراط و جالینوس به بالندگی رسید و سپس به ایران بازگردانده شد. حکمایی مثل بوعلی سینا، زکریای رازی و سیداسماعیل جرجانی طب سنتی را که از یونان به دست آن ها رسیده بود بار دیگر پرورش دادند و به بالندگی رساندند، در طب سنتی ایران، مزاج شناسی جایگاه بسیار ویژه ای دارد و تا مزاج بیمار مشخص نشود، بیماری او قابل درمان نخواهد بود.

در این طب و طب اسلامی که تفاوت ها و شباهت هایی به هم دارند، مزاج شناسی جایگاه ویژه ای دارد. طب اسلامی را طبی تعریف کرده اند که در تشخیص و درمان از وحی الهام گرفته و از آن چه در آیات قرآن کریم و روایات معتبر و رساله ذهبیه آمده است، استفاده می شود.

ضرورت مزاج شناسی و شناخت انواع مزاج

دکتر منتظر با اشاره به آیه «ولا رطب و لا یابس الافی کتاب مبین» درباره مفهوم خشک (یابس) و رطب (مرطوب) در این آیه توضیح می دهد: خداوند متعال کل عالم هستی را به ۲ شق بزرگ خشک و تر تقسیم و علم تمام عالم را در کتاب مبین محفوظ کرده است.

در نهج البلاغه نیز حضرت علی(ع) در خطبه اول وجود انسان را ترکیبی از ۴ خلط شامل گرمی، سردی، تر و خشک می داند.

بنابراین مزاج اساس خلقت است و نمی توان در حفظ سلامت و در حوزه درمان از آن غافل بود.

در حالی که در پزشکی امروز متاسفانه این اصل به کلی فراموش شده است و به عنوان مثال برای درمان دیابت به فردی که طبیعت گرم یا سرد دارد یک مدل دارو داده می شود. در حالی که در پزشکی سنتی، تشخیص مزاج در ابتدای کار انجام و سپس به حوزه درمان پرداخته می شود.

انواع مزاج و علائم هر یک

استاد دانشگاه علوم اسلامی رضوی درباره انواع مزاج ها می گوید: ۴ نوع مزاج کلی وجود دارد.

• ۲ مزاج گرم
• و ۲ مزاج سرد
• و ۲ مزاج خشک
• و ۲ مزاج تر است.

ترکیب انواع مزاج

• ترکیب آن ها مزاج گرم و مرطوب، گرم و خشک و سرد و مرطوب و سرد و خشک را تشکیل می دهد.
• ممکن است فردی از نظر گرمی و سردی معتدل باشد اما از نظر خشکی و تری زیاد باشد.
• در این جا می گوییم که مزاج فرد تر است.
• در واقع مزاجی که بر دیگر مزاج ها غلبه دارد، تعیین کننده مزاج فرد است.
• بنابراین ۴ مزاج مفرد هم داریم که عبارت است از سرد، گرم، خشک و تر.
• فردی که مزاجش گرم و خشک است، صفراوی مزاج است.

رژیم غذایی و انواع مزاج

بدن این دسته افراد حرارت زیادی دارد، پوستشان اغلب خشک است، اغلب لاغر هستند، عطش زیادی دارند، اگر فردی بداند مزاجش گرم و خشک است می تواند در رژیم غذایی خود نکاتی را لحاظ کند؛ به عنوان مثال نباید از ادویه زیاد استفاده کند. زیرا ادویه حرارت بدن را بالا می برد و در مقابل باید از مواد غذایی سرد و مرطوب استفاده کند مثل کاهو، خیار، آلو. افرادی که مزاجشان سرد و مرطوب است، بلغمی مزاج هستند. بیشتر آن ها بدنشان سرد است و رطوبت زیادی دارد. این افراد نباید از ماست یا کاهو زیاد استفاده کنند. در عوض باید ادویه، گردو، دارچین، زنجبیل، خرما، زیتون بیشتر مصرف کنند.

کسانی که طبیعت گرم و مرطوب دارند افراد پرخون هستندو حجم خون در بدنشان بیش از حد معمول است و به همین دلیل به راحتی چهره شان سرخ و برافروخته می شود. زود عصبانی می شوند، گرمایی هستند، عرق زیادی می کنند و حالت برافروختگی، کلافگی و سنگینی روی سینه دارند.

در روایات آمده است که پیامبر(ص) فرمود:

«حجامت کنید قبل از آن که غلیان خون شما را بکشد» غلیان خون در واقع غلبه دم (خون) است و در اصطلاح به این دسته از افراد دموی مزاج هم می گویند. این دسته از افراد بیشتر در معرض سکته قرار دارند و باید غذاهای سرد و خشک بیشتر بخورند. ترشی، سرکه، آبلیمو، آبغوره، کاهو، عرقی جات خنک، شاه تره و کاسنی برای آن ها مفید است.

مصرف گوشت برای دموی مزاج ها مفید نیست زیرا خون بدن آن ها را زیاد می کند.

حجامت برای کم کردن غلظت خون برای این دسته از افراد بسیار مفید است. در مواردی این افراد به خون دماغ دچار می شوند و در این حالت بدن در واقع نسبت به پرخونی واکنش نشان می دهد و خون را دفع می کند. در مزاج سرد و خشک که سودا گفته می شود هم نشانه هایی برای تشخیص وجود دارد بیشتر سودایی مزاج ها لاغر هستند، کف دست و پایشان عرق می کند و به علت مزاج خود از نظر روحی- روانی دچار مشکل می شوند.

وسواس و تردید زیادی دارند و ضعف حافظه پیدا می کنند. سودایی مزاج ها نمی توانند به دیگران اعتماد کافی کنند و دایم تغییر عقیده می دهند. نکته این جاست که مصرف بسیاری از فست فودها و غذاهای آماده، سودا را زیاد می کند و شاید یکی از دلایل کم تحملی و پرخاشگری و ناهنجاری های رفتاری در نسل جوان، افزایش سودای ناشی از تغذیه ناسالم امروزی باشد، بهتر است افراد سودایی خاکشیر زیادی مصرف کنند و توت، گوشت گوسفند، ماهی، شربت سکنجبین را در رژیم خود بگنجانند و گوشت گاو و گوساله کمتر مصرف کنند.

گاهی فردی مزاج ترکیبی دارد یعنی پس از بررسی مشخص می شود معده فرد سرد و کبدش گرم است.

این فرد اگر سردی بخورد ضعف می کند و اگر گرمی بخورد پوستش ملتهب می شود و پزشک باید مزاج فرد را به طور دقیق مشخص و سپس تلاش کند او را طبق مزاج ترکیبی اش درمان کند. فراموش نکنید که اساس سلامت در طب سنتی برقراری تعادل مزاجی است به نحوی که هیچ مزاجی بر دیگری غلبه نداشته باشد.

حتی گفته می شود فلسفه مرگ و پایان عمر در طب سنتی غلبه یکی از این ۴ طبع بر ۳ طبع دیگر است.

دکتر منتظر با اشاره به افزایش آگاهی مردم و پزشکان از طب سنتی و مزاج شناسی تاکید می کند:

هنوز تا شرایط مطلوب و رواج طب سنتی به نحوی که مردم بتوانند کم ضررترین شیوه درمانی را برای امراض خود به کار ببرند، فاصله داریم. البته برای مبارزه با مشکلاتی مانند چاقی یا بیماری های قلبی قبل از اطلاع رسانی درباره طب سنتی باید تلاش کرد تا مردم را نسبت به خطرات مصرف غذاهای آماده و فست فودها آگاه کرد. مردم باید خطرات ناشی از مصرف مواد افزودنی و غیرمجاز را در مواد غذایی جدی بگیرند زیرا هر بیماری از معده شروع می شود چنان که در طب اسلامی به نقل از پیامبر اکرم(ص) آمده است که معده خانه بیماری ها و پرهیز راس درمان است. در طب اسلامی تلاش می شود اصول تغذیه سالم به بیماران گفته شود که در صورت رعایت این نکات از بروز بسیاری از بیماری ها پیشگیری می شود.