انواع درمان در طب سنتی

انواع درمان در طب سنتی را بررسی میکنیم و کاربرد هر یک را توضیح خواهیم داد.

صاحب هدایه هم درباره ی فصد و حجامت چنین گفته است: فصد و حجامت با مختلف شدن زمان ها و مکان ها و مزاج ها مختلف می شوند به این گونه که کاربرد حجامت مربوط به هنگام گرما و مکان گرمسیری و بدنهایی است که حرارت دارند و خون آنها به بیشترین حد پختگی رسیده است؛ فصد به عکس این است (یعنی در مواقع سرما و در جاهای سردسیر و برای اشخاصی که بدانشان دارای سردی و برودت است به کار می رود) و به همین خاطر است که حجامت برای کودکان و نیز برای کسانی که قادر به تحمل فصد درمانی نیستند، بهتر است».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، حجامت در روزهای نوزدهم و بیست و یکم ماه قمری را مستحب شمرده اند و حضرت صادق علیه السلام روزهای پنجشنبه و خصوصاً پنجشنبه ی آخر ماه قمری را برای حجامت توصیه فرموده اند و نیز گفته اند که هر گاه در ابتدای روز باشد دردها را از بدن بیرون می کشد چرا که در روز پنجشنبه در ابتدای روز و تا قبل از ظهر، خون در موضع حجامت جمع می شود و سپس هنگام ظهر در بدن متفرق می شود.

ذکر این مطلب نیز لازم است که هر گاه کسی به سبب بیماری خاص خود نیاز مبرم به انجام حجامت داشته باشد اوقات مذکور شرط نخواهد بود و در هر روز و هر ساعتی می تواند حجامت کند.

حضرت صادق علیه السلام در این باره تذکر داده اند: «آیت الکرسی را بخوان و در هر روز که خواهی حجامت کن».

حقنه (اماله _ تنقیه)

در حدیث حضرت امام محمد باقر علیه السلام، حقنه از بهترین دواها شمرده شده است و از حضرت صادق علیه السلام هم نقل شده است که آن را از جمله دواهای عظیم شمرده اند و سپس یکی از خواص آن را بزرگ کردن شکم دانسته اند. (البته این خاصیت مورد توجه کسانی است که نمی خواهند لاغر بمانند)

همچنین از حضرت علی علیه السلام نقل شده است که فرموده اند: «بهترین چیزی که به آن مداوا می کنید حقنه است، شکم را فربه می کند، دردهای اندرون را پاک می کند و بدن را قوت می دهد».

همچنین ائمه ما علیهم السلام در احادیث مختلف، حقنه را به عنوان یکی از اصول طب و اساسی ترین درمان ها شمرده اند.

وقتی که از حرث بن کلده ی ثقفی می پرسند: « بادها را با چه درمان کنیم؟ در جواب می گوید: با چیزهای نرمی که حقنه می شود و با روغن های گرم و ملین. آنگاه می پرسند: یعنی امر به حقنه می کنی؟ و او جواب مثبت می دهد و سپس در ادامه راجع به خاصیت های آن چنین می گوید که شکم را پاکسازی می کند و بیماریها را از آن بیرون می کند».

جناب چغمینی در کتاب قانونچه در طب در فصل دهم بیان می کند که بیماریهای خطرناکی مثل قولنج و پیچش روده را می توان با تنقیه مداوا کرد و در ادامه می گوید: تنقیه، شکم و امعاء را از اخلاط پاک می کند.

شیخ الرئیس بوعلی سینا در کتاب خود یعنی قانون، در فصل مربوط به اماله می گوید: اماله برای پراکندن (دفع) مواد زائد در روده ها، برای آرامش درد کلیه و مثانه و زخم های آن، برای بیماری قولنج و کشانیدن مواد زائد از اندام های اصلی بالای بدن بسیار مفید است و نیز می گوید: کسی که اماله می شود بهتر است بر پشت بخوابد و سپس بر طرف دردمند دراز بکشد. (این توصیه مربوط به فارغ شدن از انجام عمل تنقیه است که بیمار نیاز به استراحت دارد)

روش اماله یا تنقیه و یا حقنه بدین صورت است که بیمار باید طوری بخوابد که سینه اش بر روی زمین قرار گیرد و دست ها و پاهایش (مانند شتری که بر زمین زانو می زند) خم می شود.

بوعلی در این باره می گوید: در هر حال اگر بیمار بر سینه و دست و پا بخوابد، حقنه بهتر به پیچ و خم و لایه های روده راه می یابد. (منظور وی مواد حقنه است) سپس لوله ای را وارد مقعد بیمار می کنند به گونه ای که در روده ها به بن بستی نرسد و به قدری داخل شود از روده ی مستقیم (راست روده) عبور نکند، آنگاه روده های او را با آب نمک ولرم و با فشار ملایم طوری شستشو می دهند که فشار آب و شدت آن مواد حقنه را به دور دستها و بالاتر از جایی که باید برسد، وارد نکند و همچنین فشار آب به قدری کم نباشد که به جای لازم نرسد.

این کار باعث شستشو و کنده شدن مواد زائد و رسوب کننده می شود.

استفاده از آب نمک ولرم یک روش عمومی است ولی در برخی بیماریهای خاص، بسته به نوع بیماری، از روغن و یا مواد دارویی مخصوص استفاده می کنند و آنها را به همراه فشار آب وارد بدن بیمار می کنند و روده ها را شستشو می دهند.

پس از انجام این عمل، بهتر است که بیمار مدتی بر روی پشت خود استراحت کند.

امروزه این روش به طور ساده توسط کیسه های مخصوص به نام «کیسه انما» صورت می گیرد به این صورت که کیسه ی محتوی آب نمک (۳۷ درجه) را آویزان می کنند و شخص در حالی که به پشت خوابیده و پاهایش را در امتداد دیوار دراز کرده است، محتویات کیسه را به خود اماله می کند.

▪ حمام

استحمام نیز یکی از اصول درمان است که مثل اغلب روشهای ذکر شده هم در پیشگیری از بیماریها موثر است و هم در معالجه ی بعضی از بیماریها توصیه می شود. (لازم به ذکر است که بهترین حمام همان گرمابه های عمومی است که در قدیم بیشتر مورد استفاده بوده است و مشتمل بر قسمت های مختلف و از جمله گرمخانه بوده است؛ حمام های موجود در منازل فقط شامل یک قسمت هستند)

حضرت صادق علیه السلام فرموده اند که هر گاه این کار پس از غذا خوردن صورت گیرد برای دفع صفرا و سودا مفید است و برای کسانی که مبتلا به امراض بلغمی هستند در حالت ناشتا و گرسنگی بهتر است.

حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام هر روز به حمام رفتن را سبب لاغری و گداخته شدن چربی ها و استحمام به صورت یک روز در میان را زیاد کننده ی گوشت بدن می دانند.

تیاذوق حکیم می گوید: حمام بگیر، قبل از اینکه حمام تو را بگیرد و نیز معتقد است که ای بسا وارد شدن به حمام در حالت اشباع، شخص را هلاک و توصیه می کند که در هر روز دو روز یک بار به حمام بروید چرا که حمام چیزهایی را از بدن شما خارج می کند که اگر در بدن باشد، شما را مریض و گرفتار دارو و درمان می کند.

شیخ الرئیس درباره ی نحوه ی ورود به حمام می گوید: بر همه ی کسانی که به حمام می روند، لازم است به تدریج داخل گرمابه شوند و در گرمخانه ی آن چندان بمانند تا مواد دفعی بگدازند و بدن آسایش یابد و پذیرای غذا شود. ولی نباید چندان طول دهند تا کسل شوند و به ناتوانی رسند و سرانجام بر اثر ناتوانی به تب های عفونی گرفتار آیند.

وی فوائد استحمام را چنین می شمارد:

خواب آوری، گشادگی، رنگ زدایی، پختگی، گداختن و غذا بالا آوردن، بند آوردن اسهال و از بین بردن خستگی.

آنگاه درباره ی زیان استحمام می گوید: « زیاده روی در استحمام و گرمابه نشینی، قلب را ناتوان می کند و انسان را به غش و تهوع دچار می سازد و مواد آرام گرفته و مضر را برمی انگیزد و به حرکت درمی آورد و پذیرای تعفن می کند و این مواد رو به تخلیه می آورند و به سوی اندام های ناتوان می روند و دمل ها در سطح و درون اندام ها سر بر می آورند».

وقتی که از حرث بن کلده ی ثقفی راجع به دخول حمام می پرسند می گوید در حال پر بودن معده به حمام نروید، ولی چنان چه گفته شد این کار برای افرادی که صفرا و سودای زائد دارند اشکال ندارد و فقط بلافاصله پس از غذا و با شکم پر نباید باشد.

▪ سعوط (انفیه کشیدن)

سعوط یا انفیه آن است که شخص به پشت بخوابد و بین دو کتف خود چیزی قرار دهد که آنها را بالا بیاورد به طوری که سرش سرازیر شود و آنگاه در بینی خود آب یا روغنی بریزد که شامل یک یا چند داروی ترکیبی است؛ و بدین وسیله دارو را به دماغ برساند و بیماری را به وسیله ی عطسه کردن از خود دور کند.

شاید بتوان روش استنشاق را که یکی از مستحبات موکد در دین اسلام است با این روش مقایسه کرده و بگوئیم، استنشاق یک روش پیشگیرانه است که از نظر سادگی و سهل الوصول بودن بهتر از انفیه است و اگر چه خواص درمانی آن به درجه ی سعوط و استعمال انفیه نمی رسد ولی اثرات خاص خود را دارد و بنابر قول بقراط به اندازه ای مهم است که می توان بیماریهای سر را با آن درمان کرد.

حضرت امام محمد باقر علیه السلام دوا در بینی چکاندن را یکی از بهترین دواها می شمارند؛ و امیرالمومنین علی علیه السلام نیز در آنجا که می فرمایند روغن بنفشه را در بینی بچکانید اشاره به همین روش دارند.

بوعلی سینا در کتاب قانون می گوید باید دارو را و هر چه که در حکم انفیه است در لوله ای کرده و در بینی پُف کنند. و یا می گوید: وقتی می خواهی داروی عطسه آور به بینی بیمار بریزی، بیمار را وادار کن که دهان را پر از آب کند و بر پشت دراز بکشد و سر را به سوی عقب خم کند، آنگاه قطره ی عطسه آور را در بینی اش بچکان و حتماً باید هر چه به بینی داخل می شود، آن را هر چه شدیدتر برکشد تا به بالائی ها برسد و دارو تأثیر لازم را بگذارد.

و نیز معتقد است که بهتر است بیمار قبل از به بینی کشیدن داروی تند و تیز، پارچه ی خیس شده در آب گرم را بر سرش بگذارد و هر گاه داروی عطسه آور کار خود را کرد، قطره هایی از شیر را باید در بینی بیمار چکاند و اگر به همراه شیر روغن های سرد هم باشد بهتر است و به نفع بیمار است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روایتی که از ایشان نقل شده است عطسه را برای مریض نشانه ی سلامتی و راحتی بدن می دانند؛ و در روایتی که از حضرت ابی عبدالله علیه السلام به ما رسیده است پنج بیماری را در آن ذکر کرده اند که زیاد عطسه کردن باعث در امان بودن انسان از آن بیماریهاست (اول: جذام، دوم: باد زیانباری که در سر و صورت می افتد، سوم: فرو ریختن آب در چشم، چهارم: گرفتگی بینی، پنجم: بیرون آمدن مو از چشم)

این روش نیز که مورد تأکید روایات فراوان و سخنان بزرگان است بنابر عقیده ی بقراط روشی است که بیماریهای معده را با آن درمان می کنند، ولی فواید دیگری را نیز برای آن ذکر کرده اند.

حضرت امام محمد باقر علیه السلام یکی از روشهای درمان تب را، قی کردن می دانند و تیاذوق حکیم توصیه می کند که انسان ها در هر فصلی باید خود را به این روش عادت دهند.

بنابر گفته بقراط در هر ماه باید دو روز پی در پی قی کرد تا اگر بعد از استفراغ اول چیزی باقی مانده باشد، استفراغ دوم آن را بیرون براند و نگذارد به معده برسد، وی تاکید می کند که این عادت، سلامت را تأمین می کند.

شیخ الرئیس بوعلی سینا هم فوائدی را برای این عادت ذکر می کند که برخی از آنها به قرار زیر می باشد:
بیرون ریختن بلغم و صفرا و پاک کردن معده، از بین بردن سنگینی سر، روشنایی بخشیدن به چشم، از بین برنده ی جزام، بد رنگی، صرع، یرقان، نفس گرفتگی (آسم) و لرزش.

و نیز می گوید: کسی که قی کرده است، پس از استفراغ باید دهان و صورت را با مخلوط سرکه و آب بشوید تا سنگینی سر از بین برود، مقداری مصطکی (درخت قرمزی است با میوه های گرد و قرمز که شیرابه ی آن برای درمان گرفته می شود) با آب سیب بخورد؛ از خوردن غذا و نوشیدن آب امتناع ورزد و بیاساید؛ به حمام برود و تن را با شتاب شستشو دهد و بیرون آید؛ اگر از خوردن ناگزیر بود، خوراک خوشمزه ی نیک گوهر و زود هضم بخورد.

او معتقد است که بهترین وقت قی کردن تابستان است و وقتی داروی قی را سر می کشند باید بدوند و ورزش کنند تا خسته شوند و قی کنند. همچنین این کار باید در نیمروز (هنگام ظهر) صورت گیرد.

روش آن را هم به این صورت شرح می دهد که کسی که می خواهد قی کند نباید نزدیکی های زمان قی، زیاد بخورد.

ماده ی قی آوری قوی مانند خربق (نوعی گیاه دارویی) باید در حالت ناشتا خورده شود و چنانچه مانعی نباشد موقع تناول آن باید دو ساعت از روز گذشته باشد و باید به وسیله ی یک قطعه پَر گلو را تحریک کرد تا قی انجام گیرد، یا کمی حرکت کرد یا به حمام رفت.

پری که وسیله ی قی آوردن است باید به روغن حنا اندوده باشد؛ اگر قی به طور منقطع انجام گیرد و پریشانی به بار آورد، بیمار باید آب گرم یا روغن زیتون بخورد تا قی یا اسهال به وی دست دهد. اگر بر اثر این روش معده و دست و پا گرم شوند، موجب تهوع می شود.

▪ نوره کشیدن

داروی حمام که به اصطلاح نوره می نامند، ماده ای است که برای زدودن موهای بدن به کار می رود و معمولاً موهای زائد را با آن از بین می برند.

احادیث متعددی هست که به طور موکد استفاده از نوره را توصیه می کند و خواص و فضیلت های زیادی را برای آن ذکر می کند.

در حدیثی از امام هشتم علیه السلام، نوره مالیدن از اخلاق پیامبران شمرده شده است و امام جعفر صادق علیه السلام این روش را بهتر از تراشیدن و یا کندن موها دانسته اند؛ همچنین فاصله ی زمانی برای این کار را هر پانزده روز یک مرتبه و یا هر بیست روز یا بیست و یک روز، توصیه فرموده اند و نیز تذکر داده اند که هر که چهل روز بر او بگذرد و نوره نکشد، مومن و مسلمان نیست و هیچ کرامتی در نزد خداوند ندارد.

امیرالمومنین علی علیه السلام دارو کشیدن را پاک کننده ی بدن شمرده اند و باز در حدیثی فرموده اند:« دارو کشیدن، دفع دلگیری و پریشانی خاطر می کند و بدن را پاک می کند».

همچنین حضرت موسی بن جعفر علیه السلام برخی فواید آن را چیز بر می شمارند:
زیاد کردن آب پشت، قوی کردن و فربه کردن بدن.

حرث بن کلده ی ثقفی در توصیه های خود می گوید: در هر ماه از نوره استفاده کنید، چرا که نوره بلغم را می راند و مره ی (صفرا و سودا) را از بین می برد و گوشت را می رویاند.

روایات فراوانی هم داریم که نوره درمانی را (که بیشتر جنبه ی پیشگیری دارد) یکی از درمان های اساسی و یا یکی از اصول طب به حساب آورده اند.